საბუნებისმეტყველო დარგების : ქიმიის, ფიზიკის, ბიოლოგიის სფეროების განვითარებისა და სამეცნიერო-ტექნიკური რევოლუციის შედეგდად ბუნებრივი რესურსების გამოყენების ინტენსივობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ამ პროცესმა უზრუნველყო საწარმოო ძალების შემდგომ განვითარება და საზოგადოების მატერიალური და სოციალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება.
დღეისათვის დადგენილია, რომ მრეწველობის მძლავრი განვითარება მთელ მსოფლიოში მავნე სამრეწველო ნარჩენების ზრდას იწვევს. აირადი, მტვრისებრი და თხევადი მინარევების შემცველი ჰაერის მასების გადაადგილება, ასევე ოკეანეების, ზღვებისა და მდინარეების დინებები ბიოსფეროში, მათ სწრაფ გავრცელებას უწყობენ ხელს, სწორედ ამის შედეგად არის, რომ გარემოს დაბინძურებამ გლობალურ ხასიათი მიიღო. დადგენილია, რომ მათი ზემოქმედება ადამიანზე, ფლორაზე და ფაუნაზე არასრულად არის შესწავლილი, რაც ეკოლოგიური წონასწორობის დარღვევას იწვევს, რასაც გაუთვალისწინებელ და დამღუპველ შედეგებამდე მივყავართ.
ბიოსფეროს თვითგაწმენდის პროცესი შეზღუდულია და დედამიწის ცალკეულ რაიონებში არათანაბარი სიჩქარით მიმდინარეობს მინარევების გარკვეული რაოდენობის დაგროვების შედეგად, შესაძლოა გადააჭარბოს მათ ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციებს(ზდკ) და სიცოცხლისთვის საშიში გახდეს.
დაბინძურების ნომეკლატურამ უკვე რამდენიმე დასახლებას მიაღწია, რომელთა უმრავლესობა ხელოვნური წარმოშობისაა და ბუნებისთვის უცხოა. ეს პროცესი განსაკუთრებით საშიშია, რადგან ცოცხალ ორგანიზმებს ევოლუციის პროცესში მათ მიმართ დაცვითი მექანიზმი, იმუნიტეტი არ გამოუმუშავდებათ. ადამიანი და ბუნება ერთმანეთთან ურთიერთკავშირშია, ამიტომ საჭიროა თანამედროვე მსოფლიომ იზრუნოს გარემოს განადგურების თავიდან ასაცილებლად.
გარემოს დაბინძურება ასევე, დაკაშვირებულია სხვადასხვა ქიმიური ნივთიერებების გამოყოფასთანაც. (აირადი, მყარი, თხევადი) სამრეწველო და სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობის შედეგად, ამ ნივთიერებათა უმეტესობა ტექნოლოგიური პროცესების ნარჩენად იქცევა.
ბიოსფეროს აბინძურებს ასევე უადგილო ადგილას მოხვედრილი ქიმიური ნივთიერებები, ამიტომ გარემოს ქიმიური გაჭუჭყიანებისგან დაცვის კარდინალური გზა ეკოლოგიურად სუფთა რესურსი და ენერგოდამცავი უნარჩენო ტექნოლოგიური პროცესების შექმნა, ბუნებრივი რესურსების კომპლექსური გამოყენების სრულყოფა, ასევე ეკოლოგიური სუფთა სასუქებისა და მოსავლიანობის გასაზრდელი საშულებების შემუშავებაა.
ბუნების დაცვით ღონისძიებებში უდიდესი მნიშველობა ენიჭება ჰაერის, წყლისა და ნიადაგის შედგენილობის კონტროლის ეფექტური სისტემების არსებობას, რაც დაბინძურების დონის ობიექტური შეფასებისა და მისი წყაროების გამოვლენის საშუალებას იძლევა. არანაკლები მნიშვნელობა ენიჭება იმ ფაქტორსაც, თუ რა გარემოში მოხვდება ქიმიური ნივთიერებები და რა პრინციპით გადანაწილდება წყალში, ჰაერში თუ ნიადაგში, შესაძლოა თუ არა ქიმიური გარდაქმნები და საკვებ პროდუქტებში მოხვედრის შესაძლებლობა.
ყველა ეს საკითხი ქიმიას, ამ სფეროში მიმდინარე ტექნოლოგიებს მიენეკუთვნება და პრობლემის გადაჭრაში მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს „ბუნების დამცველი“ ქიმიური მეცნიერების ერთ-ერთი დარგის, სამრეწველო წარმოების ეკოლოგიის“ განვითარება: ახალი მაღალეფექტური, ეკოლოგიურად სუფთა, მცირე ნარჩენიანი და უნარჩენო ქიმიურ-ტექნოლოგიური და ბიოტექნოლოგიური პროცესების შემუშავება, წყლის აუზის დაცვა სამრეწველო ჩამდინარე წყლებით გაჭუჭყიანებისგან, სამრეწველო ნარჩენების უტილიზაცია და გადამუშავება, ეკოლოგიურად სუფთა სასუქები და მოსავლიანობის გაზრდის სხვა საშუალებები. საწარმოთა გამწმენდი სისტემების ეფექტური მუშაობის, საწარმოო გამონაბილქვებითა და ჩამდინარე წყლებით ბიოსფეროს გაჭუჭყიანების ანალიზური კონტროლის ინსტრუმენტული, მათ შორის ავტომატიზებული მეთოდები.
ზესტაფონის ფეროშენადნობთა ქარხანში პრიორიტეტული დამაბინძრებელი მანგანუმის შემცველი მტვერია. აირად გამონაყოფში არის აზოტის, ნახშირისა და გოგირდის ოქსიდები. ზესტაფონის რაიონის ეკოლოგიური მდგომარეობის გაურასებაში გარკვეული წვლილი შეაქვს ელექტრომაგნიტური მანგანუმის საამქროს ჩამდინარე წყლებს, რომლებიც მანგანუმისა და სულფატ-იონების გარდა სხვა მძიმე ლითონებსაც შეიცავენ.
აღსანიშნავია, რომ ამ რაიონში წარმოება 1932 წლიდან ფუნქციონირებს. თავისი არსებობის მანძილზე ქარხნის გარშემო დიდი რაოდენობით სილიკომანგანუმის წიდები დაგროვდა.
მართალია, ფილტრების დამონტაჟების შედეგად რაიონის ეკოლოგიური მდგომრეობა გაუმჯობესდა, თუმცა, პრობლემები ბოლომდე ვერ გადაიჭრა. 2016 წელს “ეკოლოგიური სამართლის ცენტრმა” განაცხადა, რომ ქარხანაში გაზგამწმენდი ფილტრები სისტემატურად არ მუშაობდა. „ჩვენთვის ცნობილი გახდა, რომ ქარხნის ხელმძღვანელობის მიერ შემოტანილია მაროკოს მადანი, რომელსაც არ გააჩნია სერთიფიკატი, არის ტყვიის შემცველი და მომწამვლელი. ქარხანაში მომუშავე პერსონალისგან შევიტყვეთ, რომ საღამოობით გაზგამწმენდი ითიშება და მავნე ნივთიერებები ჰაერში იფრქვევა.“
ქარხნის ამჟამინდელი მფობელი ჯორჯიან მანგანეზია.
ალბათ აქსიომაა, რომ ფეროშენადნობთა ქარხნის ეკოლოგიური პრობლემების მოგვარებაზე მეტალურგიის ინსტიტუტის ფეროშენადნობთა წარმოების ლაბორატორიაში უნდა მუშაობდნენ მეტალურგები, სადაც უნდა შემუშავდეს ნახშირბადის სხვადასხვა რაოდენობების შემცველი ფერომანგანუმის გამოდნობის ტექნოლოგია, რომელიც წიდების ისეთ ფუძიანობას უზრუნველყოფს, რომლის დროსაც ტექნოლოგიური მტვერით ატმოსფეროს დაბინძურება შემცირედება. ამასთან, უნდა შემუშავდეს ფეროშენადნობის აირის მეორეულ ენერგორესუსრსად გამოყენების მეთოდიც, რაც ატმოსფეროს გაჭუჭყიანებას შეამცირებს. ლაბორატორიაში უნდა დამუშავდეს მანგანუმშეცველი წიდების, შლამების და მტვერის ეფექტური გამოყენების ტექნოლოგიური პროცესებიც, ასევე მნიშველოვანია დადგინდეს ზესტაფონისა და მისი შემოგარენის ნიადაგში ტოქსიკური ლითონების(Pb, Cd, Zn, Mn) რაოდენობრივი შემცველობა. საჭიროა გამოვლინდეს საკვლევი ობიექტების გაჭუჭყიანების წყაროები, მიეცეს რეკომენდაცია ტოქსიკური ელემენტებით დაჭუჭყიანებული ნიადაგის გაუვნებელყოფას, რადგან საწარმოოს ნარჩენები, გამონაბოლქვი აირები, ავტოტრანსპორტი და სარკინიგზო მიმოსვლა. ეს ყველაფერი რეალურ საფრთხეს უქმნის ნიადაგს მძიმე ტოქსიკური ლითონებით დაბინძურების გამო. ტოქსიკური ლითონების გაჭუჭყიანების წყაროებია: საწარმოს ნარჩენები,გამონაბოქვი აირები, ავტოტრსანპორტი. მნიშვნელოვანია, რომ აუცილებლად დაიხვეწოს ქარხნული ტექნოლოგიური პროცესები და შესაბამისად, დაინერგოს თანამედროვე გამწმენდი სისტემები, მოხდეს ნარჩენების უტილიზაცია.
ფაქტობრივი მასალებით ირკვევა, რომ საკვლევ ობიექტებში ტოქსიკური ლითონების შემცველობა მაღალია და ზღვრულად დასაშვებ კონცენტრაციებს რამდენჯერმე აღემატება. ამავე დროს უნდა აღინიშნოს რომ ტყვიის, კადმიუმის, თუთიის შემცველობები ნიადაგში მაღალია იქ, სადაც არის ავტოტრანსპორტის ინტენსიური მოძრაობა, ხოლო მანგანუმით დაჭუჭყიანება დაკავშირებულია ფეროშენადნობთა ქარხანასთან, კერძოდ წარმოების ნარჩენებთან და გამონაბოლქვ აირებთან. მრეწველობის სპეციფიკიდან გამომდინარე, რაც უკავშირდება მავნე საწარმოო გარემო პირობებს და ასევე სამუშაოს სირთულით გამოწვეულ ფსიქოემოციურ რისკ-ფაქტორებს, პროფესიული დაავადებების გამოვლენას და პრევენციას დიდი მნიშვენლობა ენიჭება.
მართალია, აბსოლუტურად უსარფთხო და უვნებელი საწარმოები არ არსებობს, ამიტომ შრომის დაცვის ძირითად მიზანს სწორედ სამუშაო უბნებზე მავნე და საშიში ფაქტორების კონტროლი და უსაფრთხო შრომის პირობების უზრუვნელყოფა წარმოადგენს, რისთვისაც საჭიროა ყველა კონკრეტული ტრავმის მიზეზების და პროფესიული დაავადებების ეტიოლოგიის გათვალისწინება.
ცნობები პროფესიული დაავადებების გამომწვევიმიზეზების შესახებ ჯერ კიდევ ძველი საბერძნეთისა და რომის ძველ ისტორიულ წყაროებში გვხვდება, სადაც აღწერილია ვერცხლისა და ოქროს საბადოებზე მომუშავეთა ადამიანების დაავადებების შესახებ. ჰიპოკრატეს თავის ნაშრომებში აღწერილი აქვს სამთო მუშების დაავადებები, რომელებიც მათ მძიმე უჰაერობის პირობებში უვითარდებოდათ.
XVI-XVII სს-ში მრეწველობის განვითარებასთან ერთად გაჩნდა ახალი კვლევები, რომლებშიც აღწერილია იმ პერიოდისთვის დამახასიათებელი პროფესიული დაავადებები. 1556 წელს გერმანელმა ექიმმა და მეტალურგმა აგრიკოლამ, თავის ნაშრომში „სამთო საქმე და მეტალურგია“ აღწერა სახა სამთოელთა მძიმე პროფესიული დაავადებები. მოგვიანებით გამოიცა აღორძინების ეპოქის ექიმი და ქიმიკოსის პარაცელსის წიგნი: „სამთო ჭლექი და სხვა სამთო დაავადებების შესახებ“, სადაც სამთოელი მუშების დაავადებების კლინიკური სურათია აღწერილი. ავტორი ყურადებას ამახვილებს იმ ფაქტზეც, რომ ქარხანაში დასაქმებული ადამიანის სიცოცხლე , მძიმე შრომის პირობების გამო, ხანმოკლე იყო.
XX საუკუნიდან პროფესიული პათოლოგიების საკითხებს არაერთი ნაშრომი მიეძღვნა. მსოფლიო ჯანმრთელობის დაცვის ორგანიზაციის მონაცემებით მსოფლიოში ყოველწლიურად რეგისტრირდება პროფესიული დაავადებების დაახლოებით 160 მილიონი შემთხვევა, რომლთაგანაც 30-40% ღებულობს ქრონიკულ მიმდინარეობას, ხოლო 10% მთავრდება მძიმე ინვალიდობით. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მიერ მიღებული პროგრამის -„ჯანმრთელობა ყველასათვის“ რეკომენდაციები ითვალისწინებს შრომის დაცვისა და შრომის ჰიგიენის კონცეპტუალიზაციას ნაციონალურ პოლიტიკაში, რაც უზრუნველყოფს დასაქმებულთა უფლებას იშრომონ უსაფრთხო და ჯანსაღ გარემოში.
პროფესიული დაავადებების ეტიოლოგიურ ფაქტორებს წარმოადგენს როგორც ფიზიკური, ასევე ქიმიური ფაქტორები. ფიზიკური ფაქტორების ზემოქმედება იწვევს მთელ რიგ დაავადებებს, მათ შორის ვიბრაციულ დაავადებას, სმენის ნერვის დაზიანებას, საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის დაავადებებს, ტემპერატურის ცვლილებით გამოწვეულ გართულებებს, კესონურ დაავადებებს და სხვა. ქიმიური ფაქტორების ზემოქმედებით ვითარდება საწარმოო მტვრით გამოწვეული დაავადებები, მტვრისმიერი ბრონქიტი, ასევე სხვადასხვა მოწამვლისა და ინტოქსიკაციის შემთხვევები.
მანგანუმი, როგორც მიკროელემენტი ცოცხალი ორგანიზმის ყველა ქსოვილის შემადგენლობაში შედის და სასიცოცხლო პროცესებში მონაწილეობს, მეორეს მხრივ მანგანუმისა და მისი ნაერთების დიდი დოზა ძლიერ ინტოქსიკაციას იწვევს და პირველ რიგში ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე მოქმედებს. მანგანუმის ხანგრძლივ ექსპოზიციას ნერვული სისტემის დაზიანება და მანგანოტოქსიკოზის განვითარებას მოსდევს, რომელიც წარმოადგენს პროგრესირებად ნევროლოგიურ სინდრომს.რაც თავდაპირველად მსუბუქი და არასპეციფიკური ნიშნებით ვლინდება, რაც შესაძლებელია ფსიქიკური აშლილობით გართულდეს.
მძიმე სამუშაო გარემო პირობებთან ერთად ადამიანზე მოქმედი ფსიქოლოგიური რისკ-ფაქტორებიც შეიძლება გახდეს, როგორც პროფესიული დაავადებების გართულების, ასევე ზოგიერთ შემთხვევაში უბედური შემთხვევითობის პროვოცირების მიზეზია. ამის გათვალისწინებით შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ საჭიროა სამრეწველო საწარმოების მოდერნიზაცია თანამედროვე ტექნოლოგიის გამოყენებით , რაც საწარმოო გარემოს დაბინძურების ხარიხს, ტრავმატიზმს და პროფესიული დაავადებების განვითრების რისკს შეამცირებს. ასე რომ, ეკოლოგიური კრიზისი, რომელიც დღეს საქართველოშია, ვერ მოგვცემს დადებით შედეგებს, სანამ ამ მიზეზების აღმოფხვრაზე შესაბამისი კვლევები არ ჩატარდება და შემდგომში პრაკტიკულ ცხოვრებაში არ განხორციელდება.
გამოყენებული ლიტერატურა:
საერთაშორისო სამეცნიერო-ტექნიკური კონფერენციის შრომები. ახალი ტექნოლოგიები თანამედროვე მრეწველობაში.
ჟურნალი „ენერგია“ 2016 წელი. ნომერი, 1
ზურაბ სიმონგულაშვილი „ფეროშენადნობთა ელექტროთერმია“