ატმოსფეროს, ნიადაგისა და წყალსატევების დაბინძურების დონემ ბოლო საუკუნის განმავლობაში მკვეთრად აიწია და შეიძლება ითქვას, დასაშვებ ზღვარს უკვე დიდი ხანია გადააჭარბა. როდესაც წყალსატევებზეა ლაპარაკი, ზღვების, ტბებისა და მდინარეების გარდა, იგულისხმება გრუნტის წყლები, რომლებიც გაჭუჭყიანების პირველწყაროა, რადგან ნიადაგიდან მათში ჩადის გარემოს დამაბინძურებელი ყველა ელემენტი.
თანამედროვე ცივილიზაციამ, ინდუსრიალიზაციის მკვეთრმა მომძლავრებამ, ავტოპარკის წარმოუდგენლად გაზრდამ, სოფლის მეურნეობის ზედმიწევნითმა ინტენსიფიკაციამ გამოიწვია სწორედ გარემოს დაბინძურების არნახული დონე.
სტატიაში საუბარი გვექნება გარემოს დაბინძურების ერთ სახეობაზე, რომელიც დაკავშირებულია მცენარეებში ადამიანის ძირითადი საკვები პროდუქტის- ცილის რაოდენობის ზრდასთან. ნიადაგში მოხვედრილი “ნორმაზე” მეტი აზოტშემცველი ნაერთები წამლავს გრუნტის წყლებს, გადადის მცენარეში, გროვდება მასში და ამ გზით ტოქსიკურ ზემოქმედებას ახდენს როგორც ცხოველებზე, ისე ადამიანებზე.
აზოტი სიცოცხლისთვის აუცილებელია, მაგრამ ჭარბი რაოდენობის სასუქის შემთხვევაში საწამლავად იქცევა. ბმული აზოტის სახეებია: ნიტრატები, ამონიუმის მარილები, შარდოვანა, თხევადი ამონიაკი, ამინჟავების ანაკრებები , ორგანული ნარჩენების ცილოვანი კომპონენტები და სხვა.
ბუნებრივ პირობებში ბმულ აზოტს წარმოქმნიან ძირითადად აზოტმოფიქსირე მიკროორგანიზმები, რომლებიც პარკოსან მცენარეთა ფესვებზე ქმნიან კოჟრებს და მცენარესთან სიმბიოზში ახორციელებენ ატომოსფერულ-მოლეკულური აზოტის ბმულ ფორმაში გადაყვანას. ასევე მოქმედებენ თავისუფალად მობინადრე აზოტფიქსატორები, მთელი რიგი ლურჯ-მწვანე ერთუჯრედიანი მცენარეები, აქტინომიცეტების ზოგიერთი სახეობა და სხვა. ატომოსფერული აზოტი ბმულ ფორმაში გადადის აგრეთვე ატმოსფეროში ელექტრული განმუხტვისა და ხისტი ულტრაიისფერი გამოსხივების ზეგავლენით და სხვა. ყოველივე ამის შედეგად მოლეკულური აზოტი სხვადასხვა ჟანგეულებად გარდაიქმნება და საბოლოოდ აზოტოვანი და აზოტის მჟავის შემცველი წვიმების სახით ნიადაგში ჩადის.
ზემოთ ჩამოთვლილი ბუნებრივად მიმდინარე აზოტის მოლეკულური ფორმის ბმულ აზოტად გარდაქმნა დედამიწაზე და მის ატომოსფეროში განუწყვეტლივ მიმდინარეობდა და მიმდინარეობს უკვე ასეული მილიონი წლის განმავლობაში. მილიარდობით წლების განმავლობაში იგივე პროცესი ხორციელდებოდა ანაერობულ პირობებში, დედამიწაზე სიცოცხლის გაჩენიდან აერობული სიცოცხლის საბოლოოდ გაბატონებამდე. მოლეკულური აზოტის ოკეანის ფსკერზე ცხოვრობს დედამიწის ყოველი ცოცხალი ორგანიზმი, მაგრამ მისი გამოყენება აზოტის წყაროდ მხოლოდ მიკროორგანიზმების რამდენიმე სახეობას თუ შეუძლია. ერთი შეხვედით პარადოქსულია, რომ აზოტის ოკეანის ფსკერზე მცხოვრები აზოტის პერმანენტულ ნაკლებობას განიცდის. აზოტის შემცველი უმნიშვნელოვანესი ნაერთის -ცილის უკმარისობა დღითიდღე სულ უფრო და უფრო საგძნობია. ბუნებრივ პირობებში ფიქსირებული აზოტი ნიადაგიდან გადადის მცენარეში, მცენარიდან-ცხოველსა და ადამიაში, ცხოველიდან- ასევე ადამიანში. მცენარიდან, ცხოველიდან, ადამიანიდან აზოტი სხვადასხვა ფორმით(გამონაყოფების, ანარჩენების და კვდომის გზით) კვლავ უბრუნდება ნიადაგს, სადაც მისი წრებრუნვა თავიდან იწყება.
ადამიანის მკვეთრი ჩარევა ბუნებრივ პროცესებში მას შემდეგ დაიწყო, როდესაც პირველად შეიტანეს ნიადაგში ჩილეს კალიუმის გვარჯილა-კალიუმის ნიტრატი, რამაც მცენარეთა მოსავლიანობის ზრდაში რევოლუცია გამოიწვია. ამის შემდგომ მოჰყვა გერმანელი მეცნიერების ჰაბერისა და ბოშის მიერ ამონიაკის ტექნიკური გზით მიღება, როდესაც ატმოსფეროში აზოტის ამონიაკურ ფორმად გარდაქმნა მაღალი წნევის ტემპეტატურისა და ელექტროენერგიის დიდ ხარჯებს საჭიროებს. ასეთი გზით მიღებული ბმული აზოტი მეტად ძვირია, მაგრამ მიუხედავად ამისა სწორედ აქედან დაიწყო მისი უკონტორლო გამოყენება, რამაც გამოიწვია აზოტის სხვადასხვა არაორგანული ნაერთების მოძალება, როგორც სავარგულებში, ისე მთელ ჩვენს ადგილსამყოფელში. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აზოტი რა ფორმითაც არ უნდა მივაწოდოთ მცენარეს, საბოლოოდ გადადის ნიტრატულ ფორმაში, რომელიც აზოტის ნაერთებიდან ყველაზე უფრო დაჟანგული და ამავე დროს ყველაზე უფრო მოძრავია, რაც ერთი მხრივ, სასარგებლოა, რადგან მცენარის ფესვებთან მათი გადაადგილება უფრო ადვილია, მაგრამ ამავე დროს მისი ჩატანა-ჩარეცხვა გრუნტის წყლებშიც მეტად იოლად ხდება.
ნიტრატები და აზოტის სხვა ფორმები დიდი რაოდენობით გამოყოფენ ატმოსფეროში აზოტის ჟანგეულებს(ე.წ. დანაკარგების სახით), მცენარის წილად რჩება ნიადაგში შეტანილი აზოტის სასუქიწ მცირე ნაწილი-15-40%, დანარჩენი მდინარეებსა და აზოტის სახით აქროლდება. თუ აზოტოვან არაორგანულ სასუქებს იმაზე მეტი რაოდენობით შევიტანთ, რაც ნიადაგსა და მცენარეს სჭირდება, მაშინ დაბინძურების ხარისხი ნიადაგსა და მცენარეებში მკვეთრად მოიმატებს-მცენარის ფერმენტულ სისტემებს აღარ შეეძლებათ ზემდეტი რაოდენობით აზოტშემცველი ნაერთების, ძირითადად ნიტრატებისა და ნიტრიტების ასიმილირება-შეთვისება, მათი აღდგენა და ჩართვა ამინჟავებსა და ცილებში. ნიტრატებისა და ნიტრიტების ზედმეტი რაოდენობა მცენარესა და მის ნაყოფში გარდაუქმენლი რჩება და ასეთივე სახით ხვდება ადამიანსა თუ ცხოველის რაციონში, რაც მეტად არასასურველია, რადგან ისინი ადამიანის გასტროტრაქტის მოწამვლას იწვევენ. ამას კი შედეგად მრავალი სახის ავადმყოფობა მოსდევს, შეიძლება ზოგჯერ საბედისწეროც კი.
ნიტრიტებისა და ნიტრატების შემცველობა მცენარეულ საკვებ პროდუქტებში სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვაა. ძალზე საშიშია ის გარემოება, როდესაც ნიტრატებისა და ნიტრიტების შემცველობა ზედა ზღვარს სიტუაციისა და შემოსავლის უზრუნველყოფის მიზეზით თანდატანობით ზრდიან. ბუნებრივია, იზრდება აგრეთვე მათი მომწამვლელი თვისებები. იმისთვის რომ მდგომარეობა გამოსწორდეს, უპერველეს ყოვლისა უნდა შემცირდეს არაორგანული აზოტშემცველი სასუქების გამოყენების დოზები. წინასწარ უნდა შემოწმდეს, სჭირდება თუ არა ნიადაგს აზოტი. არაორგანული სასუქები უნდა შევცვალოთ ალტერნატიული ორგანული აზოტით, ნაკელით, მიკრობიოლოგიური სასუქებით, ტბის ლამით-საპროპელით, ორგანული გამონაყოფებისა და საკანალიზაციო ჩანადენების მიკრობიოლოგიური გადამუშავების შედეგად მირებული მაღალი ხარისხის ორგანული სასუქით, ტორფით, ორგანული ნარჩენების კომპოსტით და სხვა.ორგანული აზოტშემცველი სასუქი არაორგანულთან შედარებით უკეთესია, იმიტომ რომ იგი ბუნებრივია, მასში აზოტის მთელ მარაგს ძირითადად ცილების, პეპტიდების და ამინმჟავების შემცველობა განაპირობებს. ორგანული სასუქის უპირატესობა განისაზღვრება აგრეთვე სხვა მაკრო და მიკროკომპონენტების შეტანწყობილი შედგენილობით. ორგანულ სასუქებში ცილებისა და პეპტიდების გარდაქმნა, დეგრადაცია-დაშლა დროის ხანგრძლივ მონაკვეთში გრძელდება და თანდათანობით გარდაიქმნება ამონიუმისა და ნიტრატების მარილად, რომელთაც მცენარე ადვილად შეიწოვს. ამ შემთხვევაში მცენარეში აღარ გროვდება გარდაუქმნელი ნიტრატები, რომლებიც განაპირობებენ საერთოდ ტოქსიკურ ხასიათს.
გარდა ორგანული სასუქებისა, დიდი მნიშვენლობა აქვს პარკოსანი მცენარეების უფრო ფართო კულტივირებას, როგორც ცალკე ნატესების სახით, ისე სხვა კულტურებთან ერთად. სოიო, ლობიო, ცერცველა, მუხუდო და სხვა პარკოსანი მცენარეები უფრო ფართოდ უნდა გავავრცელოთ ჩვენს სავარგულებზემ უნდა გამოითესოს ისინი სიმინდთან ერთად, რაც ნიადაგს გაამდიდრებს ორგანული, ატმოსფერული მოლეკულური აზოტის შებოჭვის, ფიქსირების გზით მირებული აზოტის ფორმებით. უფრო თამამად უნდა დავნერგოთ თესლბრუნვა პარკოსნების ხვედრითი წილის მკვეთრი გაზრდი. ეს კი თავიდან აგვაცილებს ნიტრატების მოძალებას ჩვენს ნიადაგში, გრუნტის წყლებში, მდინარეებში, ტბებსა და ზღვებში და რაც ყველაზე საშიშია-ჩვენს მცენარეულ საკვებ პროდუქტებში.
ყოველივე ზემოთქმული აუციულებლად განხორციელდება თუ მოსახლეობა სწორად აღიქვამს იმ საშიშროებას, რაც კვების პროდუქტებსა და სასმელ-სარწყავ წყლებში ნიტრატებისა და ნიტრიტების რაოდენობსი მკვეთრ მომატებასთანაა დაკავშირებული.ასეთი გარემოება ძალისხმევას მოითხოვს, როგორც მთავრობისგან, ისე მოსახლეობისგან. აქედან გამომდინარე, საჭიროა სასწრაფოდ შეიქმნას სათანადოდ აღჭურვილი დამატებითი ლაბორატორიები გარემოს დაბინძურების ანალიზისთვის და რასაკვირველია, ნიტრიტებისა და ნიტრატების განსაზღვირსთვის საკვებ პროდუქტებში, ნიადაგში, სასმელ თუ გრუნტის წყლებში.ფართოდ უნდა გამოვიყენოტ ნიტრატ და ნიტრიტიონების რაოდენობის განმსაზღვრელი მარტივი ხელსაწყოები და ნიტრატ-ინდიკატორები. ნიტრატებისგან, თავისუფალი პროდუქტების შესყიდვა უფრო ძვირად უნდა ხდებოდეს, ვიდრე ორდინალური, ჩვეულებრივი პროდუქტებისა, რომელშიც ნიტრატების შემცველობა ე.წ. “დასაშვები ნორმების” ფარგლებშია.
“მეცნიერება და ტექნიკა” 1990 წელი
ავტორი: ნ. ნუცუბიძე