მზე

მზე – მზის სისტემის ერთადერთი, დღის მანათობელი ვარსკვლავია და მიე­კუ­თ­ვ­­­ნება ნორმალური ჯუჯას ტიპის ვარსკვლავს. მზის გარშემო ბრუნავს ამ სის­ტემის სხვა ობიექტები: პლანეტები და მათი თანამგზავრები, ჯუჯა პლანეტები და მა­­თი თა­ნამ­გზავრები, ასტეროიდები, მეტეორიტები, კომეტები და კოსმოსური მტვერი.

მზის ზედაპირზე ტემპერატურა 6000 K აღწევს. ამიტომ მზე თითქმის თეთრი ფერით ანათებს, მაგრამ მზის პირდაპირი სინათლე ჩვენი პლანეტის ზედაპირთან რამდენადმე მოყვითალო შეფერილობას იღებს, ატმოსფეროს მიერ სპექტრის მოკლე­ტალ­ღოვანი ნაწილის უფრო დიდი გაფანტვისა და შთანთქმის გამო.

ჩვენ გალაქტიკაში დაახლოებით 200 მილიარდი ვარსკვლავია. ამასთან ჩვენი გალაქტიკის ვარსკვლავების 85% – ვარსკვლავებია (უმეტეს წილად წითელი ჯუჯები), რო­მელთა სიკაშკაშე ნაკლებია ვიდრე მზისა.

მანძილი დედამიწიდან მზემდე 149.6 მილიონი კილომეტრია და დაახლოებით ერთი ასტრონომიული ერთეულის ტოლია. მზე ირმის ნახტომის ცენტრიდან 26 000 სინათ­ლის წელიწადითაა დაშორებული და გალაქტიკის ცენტრის გარშემო შემოვლას 200 მილიონ წელიწადზე მეტ დროს ანდომებს. მზის ორბიტალური სიჩქარე 217 კმ/წმ–ია, – ამგვარად, ის ერთ სინათლის წელიწადის გავლას 1400 დედამიწის წელიწადს ანდომებს, ხოლო ერთ ასტრონომიულ ერთეულისას – დედამიწის 8 დღეღამეში.

მზე არის ვარსკვლავი რომელიც საკმაოდ ერთგვაროვნად ანათებს მილიო­ნო­ბით წელია, ამას ადასტურებს ცისფერ-მწვანე წყალმცენარეების ნარჩენების გამოკვ­ლე­ვე­ბი. მისი ზედაპირის ტემპერატურა 10%-ითაც რომ შეცვლილიყო, ალბათ დე­და­მიწაზე სიცოცხლე დაიღუპებოდა. ჩვენი მნათობი თანაბრად და წყნარად ასხივებს ენერგიას, რომელიც ასე საჭიროა სიცოცხლის არსებობისათვის.

მზის ბირთვი ძალიან ცხელია (15 მლნ K რიგისაა) და მასში წნევაც ძალიან მა­ღა­ლია (დაახლოებით 300 მილიარდჯერ მეტია დედამიწის ზედაპირზე ატმოსფე­რუ­ლი წნე­ვისა) და ატომები იმდენად უახლოვდება ერთმანეთს, რომ შესაძლებელი ხდება მათი შერწყმა

დღეისათვის ბირთვში მიმდინარე თერმობირთვულ რეაქციებში წყალბადის ნა­ხე­ვარი უკვე დაიწვა. ყოველ წამში მზეში 700 მილიარდი ტონა წყალბადი იწვება. მიუ­ხე­­და­ვად დანაკარგის ასეთი დიდი სიჩქარისა მზის ენერგია კიდევ 5 მილიარდ წელი­წა­დს გას­წვდება (დაახლოებით ამდენი წლისაა მზე) და სიცოცხლეს თეთრ ჯუჯა ვარსკვ­ლა­ვად დაას­რუ­ლებს. აქვე შეიძლება აღვნიშნოთ, რომ მზე პრინციპულად არ შეიძლება ადაიქცეს ზეახალ ვარსკვლავად, რადგან ამისათვის საკმარისი მასა არ გააჩნია.

ფოტონს მილიონი წელი სჭირდება, რომ მზის ბირთვიდან მის ზედაპირს მიაღ­წი­ოს. დასაწყისში ენერგია გამოსხივებით გადაეცემა – დაახლოებით მანძილის 70%. შემ­­დგომ კონვექცია იწყებს მუშაობას – ეს პროცესია რომელიც დუღილს წააგავს. კონ­ვე­ქ­ციური ფენას მზის ატმოსფეროს ფენა მოსდევს, რომელსაც ფოტოსფერო ეწოდება – ეს მზის ზედაპირია, რომელსაც ჩვენ ვხედავთ. ფოტოსფეროს სისქე ძალიან მცირეა ~ 350 კმ – ეს მზის რადიუსის დაახლოებით 1/200-ია. ფოტოსფეროზე განლაგებული ქრო­­­მოსფერო და გვირგვინი პრაქტიკულად თავისულად ატარებს ფოტოსფეროს უწყ­ვეტ გამოსხივებას.

ენერგიის რაოდენობა, რომელიც მოაქვს მზის სხივებს 1 წუთში 1სმ² ფარ­თ­ზე, რომელიც განლაგებულია დედამიწის ატმოსფეროს გარეთ, მზესა და დე­და­მი­წას შორის საშუალო მანძილზე მზის მუდმივა ეწოდება და ტოლია 1.4×10³ ვტ/მ². აქე­დან შეიძლება გამოვთვალოთ, რომ მზის ნათობა 3.86×10²⁶ ვატის ტოლია.

ენერგიის ჯამური ნაკადი მთელი დედამიწის ზედაპირზე მისი სფერული ფორ­მის გათვალიწინებით 1,74•10¹¹ მვატს შეადგენს. ამ რაოდენობიდან 47% გაიბნევა ღრუბ­ლების მიერ (აქედან გამოსხივების 26% აირეკვლება კოსმოსურ სივრცეში, დანა­ჩე­ნი კი დედამიწის ზედაპირის მიმართულებით), 22% შთაინთქმება ატმოსფეროში, 24% დედამიწის მიერ, 7% დედამიწის ზედაპირისა და ჰაერის მიერ აირეკვლება კოსმო­სურ სივრცეში. ამრიგად, დედამიწაზე დაცემული გამოსხივების მთლიანი ნაკადიდან მის მიერ შთაინთქმება ენერგიის 47%. ეს ენერგია იხარჯება ოკეანე­ე­ბის წყლებისა და დედამიწის ზედაპირის გასათბობად. ღამით ამ გამოსხივების 20% კოსმო­სურ სივრცეში ბრუნდება.

დედამიწის მიერ აკუმულირებული ენერგია იხარჯება ატმოსფერული და ოკეა­ნუ­რი დინებების წარმოქმნაზე. მზის ენერგიის 0,3% – მცენარეების ფოტო­სინ­თეს­ზე, რის შედეგადაც ხდება ნახშირორჟანგისა და წყლის შეკვრა უჯრედი­სად და ატმოს­ფე­როში გამოიყოფა ჟანგბადი. მზის მოქმედებას უკავშირდება დედამიწაზე მრავალი მნიშვნელოვანი პროცესი. მათ შორის სიცოცხლის წარმოშობაც ჩვენ პლანეტაზე.

მზის ფოტოსფეროს აქვს უჯრედოვანი სტრუქტურა. ამ უჯრედებს გრანულებს უწო­დებენ. მათი განიკვეთის ზომაა 500-1500 კმ. ისინი ერთმანეთთან მუქი ძარღ­ვე­ბი­თაა გამოყოფილი. გრანულების არსებობა რამდენიმე წუთი გრძელდება. ერთი გრა­ნუ­ლას გაქრობას სხვა გრანულას გაჩენა მოჰყვება. მზის ზედაპირზე გრანულების წარ­მოქ­მნა დაკავშირებულია კონვექციის პროცესთან – მისი წიაღიდან წყალბადის შე­და­რებით თბილი მასების ამოსვლით და ცივი მასების ჩაძირვით.

მზის აქტივობის 11 წლიან ციკლურობასთანაა დაკავშირებული ატომოსფეროში, ჰი­დ­როსფეროში, ლითოსფეროსა და ბიოსფეროში მიმდინარე მთელი რიგი მოვ­ლე­ნე­ბი. 11 წლიანი ციკლურობა კარგად აისახება პლანეტაზე გვალვისა და წყალდიდო­ბის მო­რიგეობაში.

მზის პლაზმაში “ჩაყინულია” მაგნიტური ველი, რომელიც მზის გვი­­რ­გვინიდან კოსმოსურ სივრცეში ბოჭკოების ან ჭავლის სახით ვრცელდება. მზის ბრუნვა თა­ვი­სი ღერძის გარშემო იწვევს ხაზების დაგრეხვას არქიმედის სპირალის სახით. მაგნი­ტუ­­­­რი ველების მიმართულება სექტორებში ურთიერთსაწინააღმდეგოა (ერთ სექ­ტორ­ში იგი მიმართულია მზისკენ, ხოლო მეორეში მზისგან). მზის ერთი ბრუნვის გან­მავ­ლო­­­ბაში (27 დღე-ღამე) დენიანი ფენა ოთხჯერ გადაკვეთს პლანეტებს და კერ­ძოდ დე­და­­­მიწას. შესაბამისად ეს იწვევს მაგნიტური ველის პოლარობის ცვლილებას ასევე 4-ჯერ.

მზის ქარის ანუ პლაზმის ნაკადი განლაგებულია მზის ძალწირების გასწვრივ. მზის ქარის ნაწილაკების განსაკუთრებით ძლიერი ნაკადები გამოიფრქვევა მნათობის პოლუსების არეებიდან ანუ მის ისეთ ადგილებიდან, სადაც მისი მაგნიტური ველის ძალწირები არაა ჩაკეტილი.

მზის აქტივობის გაზრდისა და შემცირების პროცესში დაიკვირვება ანომალური მაგ­ნიტური ველით გამოწვეული მზის აალებები, ისინი წარმოიქმნება იმ ადგილებში, სა­დაც გვაქვს მაგნიტური ველის ყველაზე დიდი სხვაობა. დადგენილია, რომ ამ არე­ებში, მაგნიტური ველის გავლენით წარმოიშობა ასეული მილიარდი ამპერის ელექ­ტრუ­ლი დენები. ამ დენების ურთიერთქმედებით მაგნიტურ ველთან აღიძვრება ძა­ლე­ბი, რომლებსაც მოძრაობაში მოჰყავს პლაზმა. მაგნიტური და ელექტრული ვე­ლე­ბის სხვაობათა გავლენით ადგილი აქვს პლაზმის იმდენად გახურებას, რომ იწყება ბირთ­ვული რეაქციები და აფეთქებები. პლაზმა გამოიდევნება მზის ზედაპირიდან მაგ­ნიტური ველის ძალწირების გასწვრივ და შეიძლება გამოსროლილ იქნეს კოს­მო­სურ სივრცეში. მეცნიერთა

აზრით ასე ჩნდება აფეთქებები მზეზე. მზის აქტივობის უშუალოდ მაქსიმუმის დროს ისინი არასოდეს დაიკვირვება. აფეთქებები ჩნდება ლაქების პერიფერიულ ნაწილში, მოიცავს მზის მთელ ატმოსფეროს, განსაკუთრებით ინტენსიურად ქრომოსფეროს, ამიტომ მათ ხშირად ქრომოსფერულს უწოდებენ.

აფეთქებების დროს გამოიყოფა ენერგია ელექტრომაგნიტური გამოსხივებისa და მაღალი ენერგიის (~10²⁵ ჯოული) ნაწილაკების სახით, რაც ეკვივალენტურია 1 მი­ლი­არ­­დი მეგატონა ენერგიის მქონე ატომური აფეთქებისა. გამოტყორცნილი ნაწილაკები მძლავ­რი ღრუბლის სახით 1-2 დღის შემდეგ აღწევს დედამიწამდე, მძლავრად აწვება მაგნოტო­სფე­როს საზღვარს და მრავალი გეოფიზიკური მოვლენის გამომწვევი ხდება, როგორიცაა: გეომაგნიტურ ქარიშხლები, გეოელექტრული ველის ცვლილება, რადონის კონ­ცენტრაციის ცვალებადობა უშუალოდ დედამიწის ზედაპირთან ახლოს ატ­მოს­ფე­როში, ინფრაბგერით რხევები და ა.შ. იონისფეროს აღრევის გამო ფერხდება მოკლე­ტა­ლ­ღური კავშირი.

კოსმოსური სხივების ნაკადმა შეიძლება გამოიწვიოს რადია­ციუ­ლი საშიშროება კოსმონავტებისათვის. აფეთქებები ახდენს გავლენას დედამიწაზე ადა­მია­ნის ჯანმრთელობაზე. მზეზე აფეთ­ქების გა­მო ხდება იონოსფეროს აღრევა. ამ დროს გაჩენილი მაღალი სიხ­ში­რის ელექ­ტ­რო­მაგ­ნი­ტუ­რი ველი მოქმედებს ცოცხალ ორგანიზმზე. მცირდება მარი­ლ­მჟავის კონ­ცენ­ტრაცია კუჭ­ში და შედეგად მცირდება სისხლის შრატის უნარი გახს­ნას უცხო ნაწი­ლა­კები და მიკ­რობები. ჯანმრთელი ადამიანისთვის ეს გავლენები შეუმჩ­ნეველია, რამ­დენადაც მათ­ში აღიძვრება მაკომპესირებელი ფიზიოლოგიური რეაქ­ცია. დასუსტე­ბული ორ­განიზმი კი უძლურია წინ აღუდგეს ამ მოვლენას.

მზის ამოსვლისას ან ჩასვლისას მზის სინათლე შესუსტებულია რეილისა და მიმოფანტვის  გამო და ის ზოგჯერ იმდენად მკრთალად ჩანს, რომ შესაძლებელია კომფორტულად დაკვირვება შეუიარაღებელი თვალით ან ფრთხილად ოპტიკის დახმარებით (დამკვირვებელი დარწმუნებული უნდა იყოს, არ არსებობს რისკი იმისა, რომ ღრუბლებს შორის მოულოდნელად მზის კაშკაშა სინათლე არ გამოჩნდება). ნისლიანი მდგომარეობები, ატმოსფერული მტვერი და მაღალი ნესტიანობა ხელს უწყობს ამ ატმოსფერულ შესუსტებას.

ნაწყვეტი დედამიწის ფიზიკიდან