კავკასიაში მიწების დეგრადაცია და ეროზია ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე ეკოლოგიური პრობლემაა, რაც აისახა კიდეც ეროვნულ გარემოსდაცვით პროგრამებში. დღეს ფაქტობრივად შეუძლებელია პრეევნციული ზომების მიღება. მიწების დეგრადაციაზე მოქმედებს როგროც ბუნებრივი, ისე ანთროპოგენური ფაქტორები. ამ უკანაკსნელთაგან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია არაადეკვატური სასოფლო-სამეურნეო პრაქტიკა (ინტენსიური სოფლის მეურნეობა, აგროქიმიკატების ჭარბი გამოყენება, ციცაბო ფერდობების ხვნა, ინტენსიური ირიგაცია, ჭარბი ძოვება და ა.შ.), ასევე არამდგრადი ტყეთსარგებლობა, ურბანიზაცია და სხვ.
კავკასიის ნიადაგური საფარი საკმაოდ მრავალფეროვანია. აქ ორ ათეულამდე
ტიპის ნიადაგია ცნობილი. რთული ოროგრაფიული პირობები, გეოლოგიური
აგებულება, მრავალფეროვანი კლიმატური თავისებურებანი და მცენარეული საფარი
განაპირობებს ნაირგვაროვან ნიადაგურ საფარს.
ეროზია ერთ-ერთი ყველაზე ფართოდ გავრცელებული ბუნებრივი პროცესია, რომელიც ძალზე უარყოფითად მოქმედებს კავკასიის მიწის რესურსების დეგრადაციაზე. იგი საკამოდ მწვავე დგას სომხეთისა და საქართველოსათვის. ეროზია მნიშვნელოვანი პრობლემაა მაღალი მთის მდელოებისათვისაც, სადაც ინტენსიურადაა გამოხატული ზედაპირული გადარიცხვა. 1990-იანი წლებიდან მიწათსარგებლობა შეიცვალა. შემცირდა სახნავი მიწების ფართობები. ნატურალური მეურნეობის ხვედრითი წილის ზრდამ გამოიწვია თივის დამზადების გაზრდა და დატვირთვა საძოვრებზე. ამას დიდი ზიანი მიაყენა ბუნებრივ საკვებ სავარგულებს, განსაკუთრებით კი დასახლებული პუნქტების სიახლოვეს. ეროზირებული მიწების რაოდენობა განსაკუთრებით გაიზარდა 1980-იანი წლების შემდეგ. მაგალითად, სომხეთში ეროზირებული მიწების ხვედრითი წილის ზრდა უკანასკნელი 20-30 წლის მანძილზე გაიზარდა 1.9 %-ით. დღეისათვის საერთო ფართობის 45 % ეროზირებულია, აქედან 60 % მოდის ს/ს სავარგულებზე. მიწის ყოველწლიური დანაკარგი 8 მლნ ტონაა. აზერბიაჯანში ეროზიას განიცდის 1 მლნ ჰა ტერიტორია, რაც ს/ს სავარგულების 33 %-ია. საქართველოშიც ეროზირებული მიწების ფართობი დაახლოებით 1 მლნ ჰექტარია, აქედან 380 ათ. ჰა სახნავია, 547 ათ. ჰა – საძოვრები და სათიბები. ეროზია მნიშვნელოვანი პრობლემაა ჩრდილოეთ კავკასიაშიც. მაგალითად, ყაბარდო-ბალყარეთში ს/ს სავარგულების 56 % განციდის ეროზიას, რომელთა ფართობი უკანასკნელ წლებში კიდევ გაიზარდა. საქართველოში ნიადაგის დიდი ნაწილი ეროზიის შედეგად ირეცხება და იკარგება.
ეროზია განსაკუთრებით სწრაფად ვითარდება ციცაბო ფერდობებზე. ამიტომაც ჩვენში აკრძალულია მიწათმოქმედება იმ ფერდობებზე, რომლის დახრილობა აღემატება 150-ს. ძლიერ დახრილ ფერდობებზე რეკომენდირებულია ხელოვნური დატერასება. ასეთებია მრავლადაა სამხრეთ საქართველოში. ეროზიას ამცირებს აგრეთვე ქარსაწინააღმდეგო ზოლები. ქარისმიერი ეროზია უფრო მეტად გამოხატული აღმოსავლეთ საქართველოში, სადაც კლიმატი შედარებით მშრალია და ზამთრის ძლიერი ქარები ქმნიან ხელსაყრელ პირობებს ქარისმიერი ეროზიის წარმოქმნისათვის. აღმოსავლეთ საქართველოში დაახლოებით 1000 კმ2 ფართობის ტერიტორია ექცევა ქარისმიერი ეროზიის გავლენის ქვეშ. განსაკუთრებული ზარალი უკანასკნელ წლებში შეიმჩნევა იმ ადგილებში, სადაც განადგურდა ქარსაცავი ზოლები. სამეურნეო საქმიანობის შედეგია ბედლენდებიც – მიწები, რომლებმაც მთლიანად ან ძირითადად დაკარგეს ნაყოფიერება. ამგვარი პროცესების შედეგად დამუშავებაში მყოფი მიწების უკვე 1/5-მა ნაწილმა დაკარგა თავისი პროდუქტიულობის 25 %. გარდა ამისა, დარღვეული ტერიტორიები წარმოადგენენ გარემოს დაბინძურების წყაროს, სასოფლო-სამეურნეო წარმოებიდან გამოდის მნიშვნელოვანი ფართობები, იცვლება ჰიდროლოგიური რეჟიმი და ელემენტთა გეოქიმიური წრებრუნვა, მომიჯნავე ტერიტორიებზე მკვეთრად ეცემა სასოფლოსამეურნეო კულტურათა მოსავლიანობა. ამგვარი ზემოქმედებით მწყობრიდან გამოსული მიწების რაოდენობა საქართველოში 7.5 ათას ჰექტარს შეადგენს.
ნიადაგის ეროზიის გავლენით ხდება მის ჰორიზონტებში არსებული ორგანული და არაორგანული ნაერთების გახსნა და გამორეცხვა, შედეგად, ხშირად წარმოიქმნება ტოკსიკური ელემენტები, რომლის მოხვედრა მდინარეებში, ტბებში, ჭაობებში, წყალსაცავებში, გრუნტის წყლებში, ბიოქიმიურ დაბინძურებას იწვევს.
ნიადაგის დამლაშება და ქიმიური დაბინძურება კავკასიაში მეორე მნიშვნელოვანი ეკოლოგიური პრობლემაა. მშრალი სტეპებისა და ნახევრად უდაბნოების ზონაში ნიადაგები ბუნებრივად ისედაც არის დამლაშებული. ამიტომ ეს ნიადაგები ინტენსიურ ირიგაციასა და დრენაჟს საჭიროებს. 1990-იანი წლებიდან კი სამელიორაციო სისტემები სავალალო მდგომარეობაშია. მიწების დამლაშების საკითხი ძალზე მწვავედ დგას კასპიის ზღვის სანაპიროზე, სადაც ზღვის ქვეშ აღმოჩნდა ათასობით ჰა მიწა (მაგალითად, დაღესტანში). უკანასკნელ წლებში მკვეთრად შემცირდა აგროქიმიკატების გამოყენება რეგიონში, მიუხედავად ამისა, მაინც მნიშვნელოვანია ნიადაგის ზედაპირული დაბინძურება. ჯერ ერთი, მრავალი აგროქიმიკატი ნელა იშლება და აკუმულირდება ნიადაგში. ამასთან არაკონტროლირებადი სასუქებისა და აგროქიმიკატების იმპორტი მნიშვნელოვან საშიშროებას უქმნის გარემოს. მძიმე ლითონებით ნიადაგის დაბინძურება განსაკუთრებით ნიშანდობლია დიდ ქალაქებთან და სამრეწველო ცენტრებთან. მაგალითად, საქართველოში ძლიერ არის დაბინძურებული ქალაქების თბილისის, რუსთავის, ქუთაისის, ზესტაფონის, ჭიათურისა და ბათუმის მიდამოების ნიადაგები. ქვემო ქართლში ნიადაგები დაბინძურებულია სპილენძით, ტყვიით, მოლიბდენით.
სომხეთში ქვეყნის ჩრდილოაღმოსავლეთი ნაწილი აღმოჩნდა ძლიერ დაბინძურებული სპილენძით, დაახლოებით 30 ათ. ჰა მიწა. აზერბაიჯანში განსაკუთრებით დაბინძურებულია ქალაქების ბაქოს, სუმგაითის, განჯის, ალი-ბაირამლისა და მინგეჩაურის მიდამოების ნიადაგები. სუმგაითის ნიადაგ-გრუნტი მნიშვნელოვნადაა დაბინძურებული ვერცხლისწყლით, რაც განპირობებულია ქლორტუტეების წარმოებით. ნიადაგების დაბინძურების მნიშვნელოვან კერა იქმნება გროზნოსთან. აქ ნავთობის მოპოვება ხდება მრაავლი არალიცენზირებული ფირმების მიერ, რომლებიც გარემოსდაცვით ნორმებს სრულიად არ ითვალისწინებენ.
1970-80-იან წლებში სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის უდიდესი ნაწილის წარმოება ხდებოდა კოლექტიურ მეურნეობებში, რომლის სუბსიდირებას ახდენდა სახელმწიფო. მზარდი პროდუქცია მიიღწეოდა სასუქების ინტენსიური გამოყენებით. 1990-იანი წლების შემდეგ შემდეგ სასოფლო-სამეურნეო წარმოებაში ძირეული ცვლილებები მოხდა. ძველი ტრადიციული ეკონომიკური კავშირების დარღვევის გამო დაიკარგა სასოფლო-სამეურნეო ბაზარი. ამასთან დაიკარგა სოფლის მეურნეობის წარმოებისათვის აუცილებელი ქიმიკატების, საკვების, საწვავის მისაწვდომობა, რამაც გამოიწვია სახნავი მიწების შემცირება.
ეკოლოგიური თვალსაზრისისთ მეტად სახიფათოა მიწების დაბინძურება. აგროქიმიკატების ინტენსიური გამოყენების გამო საკმაოდ დაბიძნურდა ნიადაგგრუნტი. ასევე მიწების დაბინძურებას იწვევს, წიაღისეულის მოპოვების ადგილებში მოწყობილი ღია კარიერები, სატრანსპორტო ემისიები, მუნიციპალური ნარჩენები, საქალაქო და სასოფლო დასახლებების ტოქსიკური ნარჩენები. სასუქებისა და აგროქიმიკატების გამოყენება მნიშვნელოვან პრობლემად რჩება. ორგანიზაციების მიერ ქიმიკატების უკონტროლო იმპორტი და მისი გამოყენება სოფლის მეურნეობაში საკმაოდ დიდ საშიშროება უქმნის გარემოს. ამასთან ბოლო წლებში გამოიყენეს საწყობებში შემორჩენილი ქიმიკატები, რომელთა შენახვის პირობები ვერანაირად ვერ შეესატყვისება გარემოსდაცვით მინიმალურ მოთხოვნებსაც კი. მაგალითად, 1998 წლისათვის ასეთ საწყობებში საქართველოში რეგისტრირებული იყო მოძველებული 4 ათ. ტ. პესტიციდი და 3.5 ათ. ტ. სასუქი. მიწების არასწორი მოვლის შედეგი უნდა იყოს ის, რომ საქართველოში ერთ სულ მცხოვრებლებზე ვაწარმოებთ 1.4-ჯერ ნაკლებ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციას.
ნაწყევეტი წიგნიდან “კავკასიის ბუნება და რესურსები”