ანტიკური ბერძნულ-რომაული სამყარო ცივილიზაციის აყვავებისა და დაცემის ისტორიული ფაქტი დავას არ იწვევს. ისტორიოგრაფიაში მრავალგზის უცდიათ და დღესაც ცდილობენ ახსნან ანტიკური ცივილიზაციის დაცემის მიზეზი. ამის გარკვევას შეეცადნენ ბუნებათმეცნიერული პოზიციებიდანაც. ამერიკელ მეცნიერებს ე.ჰანტინგტონს და ვ. სიმკოვჩს ერთმანეთისგან განხვავებული პოზიციები ჰქონდათ. პირველს აღნიშნულის მიზეზად მიაჩნდა შესაბამისი ხანის ხმელთაშუაზღვისპირეთის კლიმატის შეცვლა, მეორეს კი საბერძნეთისა და რომის ნიადაგების გამოფიტვა. ანტიკური სამყაროს დაცემის ასეთი გეოგრაფიულ-დეტერმინისტული ახსნის უსუსრობა აშკარაა. ჯერ ერთი, იგი აზვიადებს აღნიშნულ ბუნებრივ მოვლენებს საბერძნეთ-რომის შესაბამის პერიოდში, მეორეც კლიმატისა და ნიადაგების შეცვლას(საშუალო ზომის ფარგლებში) არ შეეძლო გამოეწვია ანტიკური ცივილიზაციის ასეთი კატასტროფა და ეკონომიკური განვითარების შემდგომი(დასავლეთ ევროპის მიერ) დაწყება მარტივი საფეხურიდან. ნაკლებ დამაჯერებელია აგრეთვე მოვლენის ბიოლოგისტური ახსნა. კერძოდ, გერმანელი ისტორიკოსი ო. ზეეკი ანტიკური სამყაროს დეგრადაცია-დაცემის მიზეზად ასახელებს საზოგადოების საუკეთესო ნაწილის ამოწყვეტას, ხოლო ამერიკული ისტორიკოსი ტ. ფრანკი-ხალხებისა და რასების ურთიერთშერევას.
ზემოაღნიშნული გეოგრაფიულ-დეტერმინისტული და ბიოლოგისტური ახსნა იმთავითვე უმართებულო და უპერსპექტივო იყო, თუ გავითვალისწინებთ იმ გარეომოებას, რომ საზოგადოება, საკუთრივ ისტორიული პროცესი, განსხვავებული და არანაკლებ რთული სტრუქტურისაა, ვიდრე ბუნება. ამის გამო, პირველი ფაქტების მეორეს მეთოდებით ახსნა შეუძლებელია. ასე რომ, ანტიკური სამყაროს დაცემის არსის გაგება შეიძლება მხოლოდ ფილოსოფიისა(ისტორიული მატერიალიზმის) და ისტორიოგრაფიის (საისტორიო მეცნიერების) პოზიციებიდან.
მეცნიერთა ნაწილს მიაჩნია, რომ ანტიკური სამყაროს გადაზრდა ფეოდალურ საზოგადოებაში, იმავე მექანიზმით მოხდა, როგორითაც ფეოდალური საზოგადოებისა-ბურჟუაზიულში. უფრო კონკრეტულად, თითქოს ადგილი ჰქონდა ახალი საწარმოო ძალების გადაზრდას მონათმფლობელურ წარმოების ურთიერთობებზე, მათ კონფლიქტს ამ უკანასკნელთან, შესაბამისად კლასობრივი ბრძოლის არნახულ გამწვავებას და ბოლოს ბარბარსოთა შემოსევებით გამოწვეულ გადასვლას ანტიკურიდან შუასაუკუნეობრივ ცივილიზაციაზე. საკითხის ამგვარი ახსნით, არათუ მიზეზის, დაცემის ფაქტის დადგენაც კი ვერ ხერხდება.
ანტიკური სამყაროდან ფეოდალიზმზე გადასვლისას სულ სხვაგვარი მექანიზმები მოქმედებდა.
ძველი საბერძნეთის ევოლუცია ჩიხში მოექცა ძვ.წ. IVსაუკუნეში და იგი გრძელდებოდა საუკუნეების განმავლობაში, ეს მოვლენა რომისათვის შედარებით ხანმოკლე აღმოჩნდა,( დაიწყო მეორე საუკუნის დასასრულიდან~). დაცემის მიზეზს ცხადია თავი არ უჩენია კრიზისის დაწყებისთანავე. იგი უნდა ვეძებოთ ანტიკური სამყაროს განვითარების გარიჟრაჟზე. ე.ი. პირველყოფილი საზოგადოების დეზინტეგრაცია-დაშლიდან მოყოლებული.
საქმე ისაა, რომ ანტიკური საბერძნეთისა და რომის ცივილიზაციის ისტორიული და გეოგრაფიული წინამძღვრები სულ სხვაგვარი იყო, ვიდრე ძველი აღმოსავლეთისა. ამ წინამძღვრებმა რომში და საბერძნეთში ხელი შეუწყო მონობის კლასიკური ფორმის განვითარებას. მათგან ყველაზე მთავარს წარმოადგენდა რკინის მეტალურგიის ფართო გავრცელების ფაქტი. სწორედ ამან განაპირობა ტყისა და მაგარი ნიადაგების მასივების ათვისება სახნავ-სათესვებად (გუთნური მიწათმოქმედების პირობებში). საბერძნეთ-რომის გეოგრაფიული გარემო იწვევდა შრომის ეკონომიკური დანაწილების გაღრმავებას. ეკონომიკის აღმავლობა განაპირობა ამ ქვეყნის გარემომცველმა ზღვებმაც. ამავე მიმართულებით მოქმდებდა აგრეთვე დემოგრაფიული ფაქტორი(ჭარბი მოსახლეობის დაწოლა საარსებო საშუალებებზე, განსაკუთრებით მიწაზე). დასასრულ საბერძნეთისა და რომის განვითარების მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენდა დაწინაურებული ისტორიული გარემო ეგვიპტის, მცირე აზიის, კართაგენის, ეტრუსკებისა და სხვათა სახით. ყოველივე ამის გამო საბერძნეთმა და რომმა დიდად გაუსწრეს ძველ აღმოსავლეთს-შექმნეს კაცობრიობის ევოლუციის ახალი საფეხური. ინტენსიურად განვითარდა მიწაზე კერძო საკუთრება, შესაბამისად სწრაფად დაიშალა სასოფლო თემები. ამიერიდან საზოგადოება ჩამოყალიბდა პოლისის (ქალაქ-სახელმწიფოს) ფარგლებში, სადაც განვითარება პოვა დემოკრატიამ. ამით გამოირიცხა ადგილობრივი მოსახლეობის (ბერძნებისა და რომაელების) დაყმევება, მითუმეტეს-დამონება. აქედან მოყოლებული ექსპლუატაციის ობიექტებად იქცნენ უცხო ხალხების წარმომადგენლები. თავი იჩინა სოციალურ-ეკონომიკურმა კანონზომიერებამ. შრომის ეკონომიკურ დანაწილებისა და საკუთრების კონცენტრაციასთან ერთად ვითარდებოდა მონობა.
თავის მხრივ მონობის მძლავრ განვითარებას შედეგად მოჰყვა-ეკონომიკური აღმავლობა. ამ პირობებში ეკონომიკის ასეთი აღმავლობა სხვაგვარად შეუძლებელი იქნებოდა. ხელით შრომაზე დაფუძნებული საზოგადოება თავისუფალი შრომის პირობებში ასეთ წარმატებას ვერ მიაღწევდა. ამასთან, სულ სხვა პერპექტივები იშლებოდა მონობის ფართო გავრცელების საფუძველზე. მონა, ანტიკური ხალხების წარმოდგენით მხოლოდ და მხოლოდ მეტყველი იარაღი იყო, რომლის უნივერსალური გამოყენება შეიძლებოდა. მატერიალურ წარმოებაში მონათა მეტი რაოდენობის დასაქმება არნახული პროგრესის მიღწევის გარანტიას იძლეოდა. მართლაც განვითარდა ინტენსიური სოფლის მეურნეობა(განსაკუთრებით საბერძნეთის მოწინავე პოლისებში), წვრილი ხელოსნობა გადავიდა მანუფაქტურაზე, გაფართოვდა სამთომომპოვებითი საქმე, ზღვაოსნობა და ა.შ. ეს ყველაფერი მოხდა მონობის ფართო გავრცელების ბაზაზე.
აღსანიშნავია, რომ ანტიკური საზოგადოების,(განსაკუთრებით საბერძნეთის მოწინავე ცენტრების) ეკონომიკური განვითარება არაფრით არ ჩამორჩებოა XIV-XV საუკუნეების იტალიის მოწინავე რეგიონების განვითარებას. სწორედ ეკონომიკის მიღწეული დონე გახდა სათანადო საფუძველი ანტიკური კულტურის ბრწყინვალე გაფურჩქვნისათვის. მაგრამ მონობის ფართო გავრცელებამ დადებითთან ერთად უარყოფითი შედეგებიც ახლდა.
ჯერ ერთი, მონური შრომის გამოყენებამ გამოიწვია ტექნიკის განუვითარებლობა. იქ, სადაც მონა უნივერსალურ იარაღად იქცა, ეკონომიკის პროგრესი მიიღწეოდა წარმოებაში მონათა მეტი რაოდენობის მიზიდვით. თანაც მონურ შრომაზე დამყარებული წარმოება ძალზე რენტაბელური იყო. ერთი სიტყვით, მონათმფლობელური ტექნიკური პროგრესისადმი არავითარ ინტერესს არ იჩენდნენ. ეს გასაგებს ხდის იმ გარემოებას, რომ ტექნიკისა და ტექნოლოგიის შემდგომი ელემენტარული პროგრესი, რამაც თავი იჩინა შუა საუკუნეების მეორე ნახევარში საფრანგეთში, ინგლისში, გერმანიაში და ა.შ. ძველ საბერძნეთსა და რომში არ მომხდარა. თუმცა ქარის წისქვილი, წყლის ბორბლის გამოყენება მეტალურგიისა და სამთომოპოვებით საქმეში, საიალქნო სისტემების გაუმჯობესება ზღვაოსნობაში, საბეჭდი დაზგა, დენთი, ფანჯრისა და ოპტიკური მინა და ა.შ. ტექნიკურ-ტექნოლოგიური თვალსაზრისით სრულიად არ ყოფილა რთული და ძნელად ასათვისებელი, მაგრამ ანტიკურ სამყაროში მათ შესახებ წარმოდგენაც კი არ ჰქონდათ. პლუტარქე მოგვითხორბს, როგორ აღშფოთებული იყო პლატონი იმ პირთა მიმართ, რომლებიც ცდილობდნენ ტექნიკისგან რაიმე სარგებლობა მიეღოთ(ისიც არა მატერიალური წარმოების სფეროში). ფილოსოფოსის ასეთი პოზიცია სულაც არ გამომდინარეობდა მისი ინდივიდუალური ხასიათიდან, პლატონის პოზიცია ანტიკური წარმოების სპეციფიკის გათვალისწინებით სავსებით გასაგები ხდება. თუკი ანტიკურ სინამდვილეში რაიმე ტექნიკურ პროგრესს ჰოქნდა ადგილი, ისიც სათეატრო და სამხედრო საქმეში და არა მატერიალური წარმოების სფეროში.
აღნიშნული გარეომოების გამო აზრი არა აქვს იმის მტკიცებას, რომ ანტიკური სამყაროს პირობებში წარმოიქმნა ახალი საწარმოო ძალები, რომლებიც გადაიზარდნენ მონათმფლობელურ წარმოებით ურთიერთობებს, რომ თითქოსდა ახალმა საწარმოო ძალებმა გამოიწვია მონური შრომის თანდათანობითი გაუქმება. ასეთი რამ ანტიკური ისტორიული სინამდვილისათვის დამახასიათებელი არ ყოფილა. ეს სავსებით კანონზომიერია, ვინაიდან თვით მონობამ გამორიცხა ახალი, საწარმოო ძალების შექმნის შესაძლებლობა. ამგვარად, მას შემდეგ, რაც მონობამ ანტიკური ეკონომიკა განავითარა (რა პირობებშიც ეს სოციალური ინსტიტუტი შეესაბამებოდა შექმნილ საწარმოო ძალებს), საწარმოო ძალების შემდგომი პროგრესი აბსოლუტურად შეუძლებელი გახდა.
მეორეც, მონობა სოციალური და ეთნიკური ფსიქოლოგიის დამღუპველ მიზეზად იქცა. თავისუფალ ბერძნეთა და რომაელთა თვლაში ფიზიკური შრომა საძულველი გახდა. მათი უმრავლესობა ვერ უძლებდა მონური შრომის კონკურენციას, კარგავდა წარმოების საშულაბებს და ავსებდა ლუმპენპროლოტერთა რიგებს, რომლებიც საზოგადოების ხარჯზე პარაზიტულ ცხოვრებას ეწეოდნენ. მათი ჩაბმა, მატერიალური წარმოების სფეროში შეუძლებელი შეიქმნა, ჯერ ერთი, მონურ შრომასთან კონკურენციის შეუძლებლობის გამო, მეორეც, მათ თავი ღირსეულ თავისუფალ მოქალაქეებად მიაჩნდათ და ფიზიკურ შრომას სამარცხვინოდ თვლიდნენ.
აი, ასეთ სოციალურ-ეკონომიკურ ჩიხში მოექცა ანტიკური სამყარო. შექმნილი ვითარება აღწერა ფრიდრიხ ენგელსმა: “ვაჭრობისა და მრეწველობის განვითარებასთან ერთად ხდებოდა სიმდიდრეთა დაგროვება და კონცენტრაცია რამდენიმე კაცის ხელში იყო. მასობრივად გაღატაკება თავისუფალი მოქალაქეებისა, რომელთაც მხოლოდ შემდეგი არჩევანი რჩებოდათ: ან ხელი მოეკიდათ ხელოსნობისათვის და ამით კონკურენცია გაეწიათ მონური შრომისათვის, რაც სამარცხვინოდ ითვლებოდა და თანაც ნაკლები წარმატების იმედს იძლეოდა, ანდა ბოგანოებად გადაქცეულიყვნენ. ისინი არსებულ პირობებში აუცილებლად უკანასკნელ გზარ ირჩევდნენ და რადგან ისინი მოსახლეობის უმრავლესობას წარმოადგენდნენ, ამით მათ ათენის სახელმწიფო დაღუპეს”.
სად იყო გამოსავალი შექმნილი სოციალური ვითარებიდან? რასაკვირველია, საკუთარი ძალებით ანტიკურ ხალხებს მისგან თავის დაღწევა არ შეეძლოთ. ისტორიულ აუცილებლობად იქცა პრიმიტიული, ბარბაროსი ხალხების მიერ ცივილიზებული სამყაროს დაპყრობა. ამის თაობაზე ენგელსი წერდა: “ მონობა, სადაც იგი წარმოების მთავარი ფორმაა, შრომას მონურ საქმიანობად აქცევს, ე.ი. თავისუფალი ადამიანის ღირსების დამამცირებლ საქმიანობად. ამით დახშულია გამოსავალი გზა წარმოების ამგავრი წესიდან მაშინ როდესაც, მეორე მხრივ, განვითარებული წარმოებისთვის მონობა ზღუდეს წარმოადგენს და მისი თავიდან მოშორება გარდაუვალ აუცილებლობად იქცევა. მონობაზე დამყარებული ყოველი წარმოება და მასზე დაფუძვნებული ყოველგავრი საზოგადოება იღუპება ამ წინაღმდეგობისგან. მისი გადაწყვეტა უმეტეს შემთხვევაში ხდება დაღუპვის გზაზე დამდგარი საზოგადოების ძალდატანებითი დამონებით მეორე უფრო ძლიერი საზოგადოების მიერ(საბერძნეთი დაიპყრო მაკედონიამ, ხოლო შემდეგ რომმა). სანამ თვით ეს უკანასკნელი დამყარებული არიან მონობაზე, მხოლოდ ცენტრის გადაადგილება ხდება და მთელი პროცესი მეორდება უფრო მაღალ საფეხურზე, ვისდრე დასასრულს(რომი) არ მოხდება ისეთი ხალხის მიერ, რომელიც წარმოების სხვა ახალ ფორმას შემოიღებს მონობიის ნაცვლად.”
მართალია, ცივილიზაციისა და კულტურის დეგრადაციის პროცესი ბარბაროსი ხალხების შემოსევებმა კიდევ უფრო გააძლიერეს(დასავლეთ რომის იმპერიაში), მაგრამ შესაძლებელი გახდა მონობის მოსპობა და ამით დასავლეთ ევროპის ერების მიერ ცივილიზაციისა და კულტურის გზაზე ახალი საფეხურის მიღწევა. თუ ფეოდალური საზოგადოების პირველ ფაზაში(V-Xსს.) დასავლეთ ევროპა განვითარებით დიდად ჩამორჩებოდა ანტიკური სამყაროს უმაღლეს ფაზას, მეორე პერიოდის ბოლოს კი მან უკვე გაუსწრო ანტიკურ საზოგადოებას. ეს უფრო ითქმის შემდგომი საუკუნებიის მიმართ, როცა ფეოდალური საზოგადოების წიაღში ინდუსტრიული საზოგადოება ჩაისახა.
ავტორი: გ. ყორღანაშვილი
მეცნიერება და ტექნიკა.
1985 წელი