დასავლეთ ევროპისა და აღმოსავლეთის საზოგადოებათა განვითარება ერთმანეთისგან მკვეთრად განსხვავდებოდა. ამ განსხვავებას ძირითადად გეოგრაფიული გარემო განაპირობებდა. კერძოდ, დასავლეთ ევროპის უმეტეს ისტორიულ რეგიონებში ატმოსფერული ნალექები საკმარისი იყო არა მარტო მარცვლეულის(ხორბლეულის), არამედ ტენისმოყვარული სასოფლო-სამოურნეო კულტურებისთვისაც(ვაზი, ხეხილი და სხვა) და თითქმის არ მოითხოვდა ხელოვნურ მორწყვას, ირიგაციას. სულ სხვაგვარ ვითარებას ჰქონდა ადგილი აღმოსავლეთში, სადაც მეტწილ რეგიონებში ბუნებრივი, ატმოსფერული ნალექები უმნიშვნელო რაოდენობით მოდიოდა. იგი არ ყოფნიდა ხორბლეულის წარმოებსაც კი, რომ არაფერი ვთქვათ მევენახეობასა და მეხილეობაზე, ბოსტნეულისა და ბაღჩეულის წარმოებაზე. ატმოსფერული ნალექების სიმცირემ განაპირობა ირიგაციის საჭიროება აღმოსავლეთის უმეტეს რეგიონებში, განსაკუთრებით იქ, სადაც მოჰყავდათ ბრინჯი.
დასავლეთ ევროპისა და აღმოსავლეთის ბუნებრივი და მატერიალური წარმოების (სასოფლო-სამეურნეო) პირობების ასეთი განსხვავება კარგად იქნა შემჩნეული მარქსისა და ენგესლსის მიერ. ნაშრომში “ბრიტანეთის მმართველობა ინდოეთში”(1853 წ.) კ.მარქსი წერდა: “ჰავის და ნიადაგის თავისებურებამ, განსაკუთრებით ვრცელ უდაბნო ადგილებში, რომელიც საჰარიდან დაწყებული ვრცელდებოდა არაბეთში, სპარსეთში, ინდოეთსა და სათათრეთში აზიის ზეგანამდე, აღმოსავლეთის სოფლის მეურნეობის საფუძვლად გახდა ხელოვნური რწყვის სისტემა არხებისა და ირიგაციეული ნაგებობათა გზით”. ამავე ნაშრომში ვკითხულობთ: “მაგრამ აზიის სახელმწიფოებში ჩვენ ჩვეულებრივ ვხედავთ, რომ სოფლის მეურნეობა ეცემა ერთი მთავრობის მმართველობის დროს და ისევ აღორძინებას განიცდის რომელიმე სხვა მთავრობის მმართველობის დროს. აქ მოსავალიც კარგ თუ ცუდ მთავრობაზეა დამოკიდებული, ისე როგორც ევროპაში იგი დამოკიდებულია კარგ თუ ცუდ ამინდზე”. გამონაკლისს წარმოადგენდა ესპანეთი და სიცილია, რომელთა ეკონომიკური აყვავების საიდუმლოება არაბთა ბატონობის პერიოდში არხების გაყვანასთან იყო დაკავშირებული.
აღმოსავლეთის ცივილიზაციებსი წარმოშობამდე უდაბნოს ზოლში მდებარე დიდ მდინარეთა (ნილოსის, ტიგროსის, ევფრატის, ინდის, ხუანხეს) ველები არაოპტიმალურ ბუნებრივ გარემოს წარმოადგენდა საზოგადოების არსებობა-განვითარებისათვის. მშრალი ჰავა, მცენარეულ და ცხოველურ სამყაროთა სიღარიბე ნაკლებპროდუქტიულ მეურნეობას(ნადირობა, შემგროვებლობა) განაპირობებდა. ეს რეგიონი უვარგისი იყო ნეოლითური რევოლუციისათვის(რაც ნიშნავს მესაქონლეობასა და მიწათმოქმედებაზე გადასვლას), რომელსაც ადგილი ჰქონდა ნალექებით მდიდარ ადგილებში, პალესტინაში, ზაგროსში და სხვა. იქვე განვითარდა ირიგაციაც (მთისწინეთის ნაკადულებისა და მცირე მდინარეების გამოყენებით).
საწარმოო ძალების აღნიშნულ პირობებში ისტორილი პროგრესის ცენტრმა აღმოსავლეთის ცხელი ზონის დიდ მდინარეთა ველებში გადაინაცვლა. სწორედ აქ ძველი წელთაღრიცხვის IV-III ათასწლეულებში მოხდა პირველი ცივილიზაციების წარმოქნა-განვითარება. დასახლებულ დიდ მდინარეთა ბუნებრივი საწარმოო ძალის დაუფლება ცალკეული ოჯახების, თუნდაც სასოფლო თემების ფარგლებში გაერთიანებით შეუძლებელი იყო. საჭირო გახდა კოოპერაცია თემების გაერთიანებით ოლქისა და მთელი ქვეყნის მასშტაბითაც კი. ეს არის მაგალითი იმის, თუ კონკრეტული გეოგრაფიული გარემო როგორ აჩქარებს შესაბამის ეკონომიკურ პროცესს. გარდა ამისა, სასოფლო თემების შედარებით ფართო გაერთიანება ნებაყოფლობით, დემოკრატიის გზით შეუძლებელი აღმოჩნდა. ეს მოხდა დესპოტური სახელმწიფოს მეშვეობით. კ.მარქსი თავის “კაპიტალში” წერდა: “წყალმომარაგების რეგულირება ერთ-ერთი მატერიალური საფუძველი იყო სახელმწიფო ხელისუფლებისა, რომელიც ვრცელდებოდა ინდოეთის წვრილ და ერთმანეთთან დაუკავშირებელ საწარმოო ორგანიზმებზე”. აქვე იგი ინგლისელი კოლონიზატორების მიმართ კრიტიკულად დასძენდა:”ინდოეთის მაჰმადიან მრძანებლებს(იგულისხმება დიდი მოგოლის იმპერია) ეს უფრო კარგად ესმოდათ, ვიდრე მათ ინგლისელ მემკვიდრეებს. მოგაგონებთ, მხოლოდ 1866 წლის შიმშილობას, რომელმაც ბენგალის საპრეზიდენტო ოლქში მილიონზე მეტი ინდოელი იმსხვრეპლა“.
ინდოეთის დიდ მოგოლთა სახელმწიფო სულაც არ წარმოადგენდა გამონაკლისს. ამის თაობაზე ფ. ენგელსი წერდა: “რამდენი დესპოტები გაჩენილა და დაღუპულა სპარსეთსა და ინდოეთში და თითოელმა მათგანმა ძლიერ კარგად იცოდა, რომ იგი უწინარეს ყოვლისა, მდინარეების, ხეობათა მორწყვის მომწესრიგებელი იყო”, ასევე იყო აღმოსავლეთის უმეტეს ქვეყნებში. მარქსი და ენგელსი სხვაგანაც არაერთგზის მიუთითებდნენ, რომ მთავრობას (სახელმწიფოს) ტრადიციულ აღმოსავლეთში მხოლოდ სამი ფუნქცია ეკისრებოდა: ფინანსების (თავისი ხალხის ექსპლუატაცია), ომისა და (სხვა ხალხების ჩაგვრა. ამ ფუნქციას ცხადია ადგილი ჰქონდა იმპერიის შექმნის პირობებში) და საზოგადოებრივი სამუშაოებისა (ზრუნვა რეპროდუქციისათვის). ამ მესამე ფუნქციაში კი ისინი, უპირველეს ყოვლისა, ირიგაციასაც გულისხმობდნენ.
ირიგაციის შედარებით ახლო (სოციალური სტრუქტურა) და შორეულ (ზედნაშენი, კერძოდ, მეცნიერება) შორეულ შედეგზე მარქსი აღნიშნავდა: “ნილოსის წყალდიდობის პერიოდების გამოანგარიშები აუცილებლობამ შექმნა ეგვიპტური ასტრონომია და მასთან ერთად ქურუმთა კასტის, როგორც მიწათქმომედების ხელმძღვანელის ბატონობა”. ცნობილი ფრანგი ნატურალისტის ჟ. კიუვიეს აზრზე დაყრდნობით იგი წერდა: “მზის მოქცევა წლის ის დროა, როდესაც იწყება ნილოსის ადიდება; ამიტომ მას ეგვიპტელები განსაკუთრებული ყურადღებით უნდა დაჰკვირვებოდნენ.. წელიწადის ამ პერიოდის განსაზღვრა მათთვის აუცილებელი იყო, რათა თავიანთი სამიწათმოქმედო ღონისძიებანი ამის მიხედვით მოეწესრიგებინათ. ამიტომ მათ უნდა ეძებნათ ცაში მისი დაბრუნების ცხადი ნიშანი(იგულისხმება სირიუსის გამოჩენა). აღნიშნული მოვლენა ძველი ეგვიპტელებისთვის სპეციფიკური იყო”.
ირიგაციას რომ აღმოსავლეთში ნიადაგების ნაყოფიერების აღდგენის ფუნქცია აქვს, კ. მარქსს ესეც ჰქონდა გაცნობიერებული. კერძოდ, ეგვიპტის, ინდოეთის და სპარსეთის მიმართ იგი აღნიშნავდა, რომ “ხელოვნური არხების საშუალებით მორწყვა ნიადაგს მარტო აუცილებელ წყალს კი არ აწვდის, არამედ იმავდროულად ლამთან ერთად მთებიდან მინერალური სასუქი მოაქვს”. განსაკუთრებით ეს ითქმის ეგვიპტეზე, სადაც ნილოსს, ამ გიგანტურ ქიმიურ ქარხანას, მოაქვს წყალმცენარეებისა და მინერალური ნივთიერებების ლამიანი სასუქი-საუკეთესო საშუალება ნიადაგის ნაყოფიერების აღსადგენად.
აღმოსავლეთის საზოგადოების შემდგმომ ევოლუციაში აღნიშნული გარემოება ხშირად უარყოფითად იჩენდა თავს. ამის შესახებ კ. მარქსი წერდა: “ნიადაგის ხელოვნური განოყოირების ეს სისტემა, რომელიც ცენტრალურ მთავრობაზე იყო დამოკიდებული და დაუყოვნებლივ დაეცემოდა, როგორც კი ეს მთავრობა მორწყვის და ამოშრობის სამუშაოებს დაუდევრად მოეპყრობოდა, გვიხსნის სხვაგვარად აუხნელ ფაქტს, რომ ჩვენ ახლა ვხედავთ მთელ უნაყოფო და უდაბნო ტერიტორიებს, რომლებიც ოდესღაც საუცხოოდ იყო დამუშავებული, როგორიცაა, მაგალითად, პალმირა, პეტრა, იემენის ნანგრევები და ეგვიპტის, სპარსეთისა და ინდოეთის ვეებერთელა პროვინციები. ამით აიხსნება აგრეთვე ის ფაქტი, რომ ერთადერთი გამანადგურებელი ომი კმაროდა ქვეყნის გასაუკაცრიებლად საუკუნეების მანძილზე და მთელი მისი ცივილიზაციის მოსასპობად”. ამის დამადასტურებელი ფაქტების მოყვანა აღმოსავლეთის ისტორიიდან კიდევ ბევრი შეიძლება.
კოოპერაციის დიდი მნიშვნელობა, აქედან გამომდინარე, ბიუროკრატიისა და სახელმწიფოს სფეროში, შესაბამისად ინდივიდუალური მწარმოებლების შეზღუდულობა, რასაკვირველია, აფერხებდა აღმოსავლეთის საზოგადოების შემდგომ პროგრესს. ამის მიზეზად კი კ. მარქსს მიაჩნდა რომ საზოგადოებრივი სამუშაოები ცენტრალური მთავრობის საქმეს წარმოადგენდა და არსებობდა ნატურალური, თვითკმარი სასოფლო თემები(შევინშნავთ, რომ ეკონომიკურად თვითკმარი თემების არსებობა ნაწილობრივ ირიგაციის დიდი საჭიროებით იყო განპირობებული). როგორც ფ. ენგელსი 1853 წლის 6 ივნისს დაწერილ წერილში აღნიშნავდა, ირიგაცია აფერხებდა მიწაზე კერძო საკუთრების (თუნდაც ფეოდალური ფორმით) წარმოშობას და ამით აკონსერვებდა მასზე სათემო საკუთრებას.
მდინარეებზე დიდ ჰიდროტექნიკურ ნაგებობათა შექმნის აუცილებლობა დასავლეთ ევროპაშიც წარმოიშვა. მაგრამ ამ ისტორიულ რეგიონში, კერძოდ ფლანდრიასა იტალიაში, მას ადგილი ჰქონდა კაპიტალისტური წარმოების წესის გარიჟრაჟზე. ნაშრომში “ბრიტანეთის ბატონობა ინდოეთში” კ. მარქსი წერდა: “წყლის ეკონომიკური გამოყენების ამ ელემენტარულმა აუცილებლობამ აიძულა დასავლეთში კერძო მეწარმეები ნებაყოფლობით ასოციაციებად გაერთიანებულიყვნენ ისე, როგორც ეს ფლანდრიასა და იტალიაში”. ამის შეიძლება დავუმატოთ ჰოლანდიის მაგალითიც(კაშხლების მშენებლობის გზით ჩრდილოეთის ზღვისაგან მიწის ჩამოშრობა). მაგრამ ეს მოხდა ცივილიზაციის ევოლუციის სხვა დონეზე, ადამიანის საქმიანობის სხვა საფეხურზე, თანაც შეზღუდული ტერიტორიების მასშტაბით. ამიტომ აღნიშნულ გარემოებას ამ ქვეყნებში შედეგად არ მოჰყოლია დესპოტური სახელმწიფოს წარმოქმნა და საზოგადოების განვითარების შეფერხება. “აღმოსავლეთში კი, სადაც ცივილიზაცია მეტად დაბალ დონეზე იდგა და ტერიტორიების ფართობი მეტად დიდი იყო, იგივე აუცილებლობა ნებაყოფლობითი ასოციაციების დასაარსებლად მოითხოვდა ცენტრალიზაციის მომხდენი მთავრობის ძალით ჩარევას.”(კ. მარქსი). “თავისუფალმა კონკურენციამ იქ(იგულისხმება აღმოსავლეთი) თავი სრულიად შეირცხვინა”-დასძენდა ფ. ენგელსი.
ასეთია შეხედულება აღმოსავლეთში ცივილიზაციისა და სახელმწიფოს წარმოშობაში ირიგაციის მნიშვნელობის შესახებ, რაც მეტად აქტუალურია დღევანდელი მეცნიერებისა და ფილოსოფიისათვის. იგი გვეხმარება არა მარტო აღმოსავლეთის, არამედ მთელი კაცობრობოს ისტორიის(საზოგადოებრივ-ეკონომიკური ფორმაციების) გააზრებაში.
სამეცნიერო ჟურნალი: “მეცნიერება და ტექნიკა”
1987 წელი
ავტორი: გ. ყორღანაშვილი