ჩემი აული

“დიდი, ძალინ დიდი ხნის წინათ ჩამოვედი საქართველოში და მას მერე ეს საოცარი ქვეყანა ჩემს მეორე სამშობლოდ იქცა, რომელიც უსაზღვროდ მიყვარს და შემტკივა მისთვის გული!”

მდინარე მწვანეთვალება და არაჩვეულებრივია, მიხვეულ-მოხვეული კალაპოტით, თითქოს ცეკვავსო, ისე მიედინება. მის მარჯვენა მხარეს სოფელია გაშენებული. ეს ჩემი აულია. მისი სახელი ცოტა უცნაურად ჟღერს, მითუმეტეს უცხო ყურისთვის. აულს ჯეჯეხაბლი ჰქვია. ჯეჯე იმ კაცის სახელია, ვინც, ლეგენდის თანახმად, ჩემი სოფელი დაარსა. („ხაბლი“ კი ადგილს, თემს ნიშნავს).

ჩვენს მხარეში ჯეჯეზე ბევრი ლეგენდაა გავრცელებული. ამბობენ, რომ ის მაღალი, ბრგე, ლამაზი, მამაკაცი ყოფილა. ჯეჯე და მისი შთამომავლები ადრე მთებში ცხოვრობდნენ.

1864 წელს, რუსეთ-კავკასიის ომის დამთავრების შემდეგ ჩერქეზების – ისევე, როგორც ჩეჩნების, ინგუშების, აფხაზებისა და დაღესტნელების დიდი ნაწილი თურქეთში გადაასახლეს, ხალხი შავი ზღვის სანაპიროზე წვებოდა და იქ ელოდებოდნენ სიკვდილს, ვინაიდან მათ სამშობლოს მიტოვება არ უნდოდათ. კავკასიელი ხალხების თითქმის ასწლიანი ომი რუსეთის იმპერიის წინააღმდეგ ამ ხალხებისათვის და, მათ შორის ჩერქეზებისთვის, კატასტროფულად დამთავრდა. ეს ტრაგიკული მოვლენები ისტორიაში „მუჰაჯირობად“ მოიხსენიება, ხოლო 21 მაისი დღესაც გლოვის დღეა მთელი ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხებისთვის.

ჩერქეზების მცირე ნაწილი, რომლებიც სიკვდილსა და დეპორტაციას გადაურჩნენ, ძალით აყარეს მთებიდან და და ყუბანის ჭაობიან ველებში ჩაასახლეს. აი, ასე წამოვიდა თავადი ჯეჯეც იქიდან და იმ მწვანეთვალება მარტასთან დაარსა სოფელი ჯეჯეხაბლი.

თავად ჯეჯეზე ბევრ საინტერესო ამბებს ყვებიან ჩემი თანასოფლელები. ერთი ამბავი ასეთია: ჯეჯეს მშვიდი ძილი ჰყვარებია. მდინარე მარტას ნაპირებზე, ჭყანტობებში, თურმე, ბევრი ბაყაყი ბინადრობდა, რომლებიც ღამღამობით ყიყინებდნენ და ჯეჯეს ძილს უფრთხობდნენ. ამიტომაც სოფლელები მდინარის ნაპირზე მორიგეობდნენ და როგორც კი ბაყაყები ყიყინს დაიწყებდნენ, მდინარეში ქვებს ისროდნენ და ბაყაყებს აფრთხობდნენ. ასე იცავდნენ ჯეჯეხაბლელები თავიანთი თავადის მშვიდ ძილს.

ეს ლეგენდაა, სინამდვილეში კი ის არის, რომ ჩემი სოფელი ჯეჯეხაბლი მართლაც ძალიან ლამაზია: ლარივით სწორი ქუჩები, ვაშლისა და ალუბლის ბაღები, ბაღნარში ჩამჯდარი ლამაზი, დიდი ეზოები, ჩერქეზულ ყაიდაზე, წითელი აგურით ნაშენი სახლები და, რა თქმა უნდა, „ჰაჭეშები“ (სასტუმრო სახლები, რომელიც სახლისგან განცალკევებით დგას და რომლის კარიც სტუმრისთვის ყოველთვის ღიაა). მე ერთერთ ასეთ სახლში დავიბადე. ჩემს შემდეგ დაიბადნენ ჩემი ძმა მურადი და და მაია, დედაჩემს სანათა ერქვა, მამას – შამილი. სამწუხაროდ ჩემი მშობლები ცოცხლები აღარ არიან, ღმერთმა ნათელში ამყოფოთ.

ოჯახში, როგორც ქართველები იტყვიან, სიყრმის შვილი ვიყავი. გოგონას დაბადებაზე ისეთი ბათქა-ბუთქი არ ატეხილა, როგორც ეს ბიჭის დაბადების დროს იციან ხოლმე, მაგრამ, ჩერქეზული ტრადიციით, ბავშვის დაბადების შემდეგ ხეს რგავენ ეზოში. ჩემს სახელზე დარგული მსხლის ხე დღესაც მაგრადა დგას და, მგონი, ჩემზე ყოჩაღადაც გამოიყურება. როცა ის ყვავის, მის ნახვას არაფერი სჯობს. ძალიან მიყვარდა ამ ხეზე ძრომიალი. ერთი დიდი ტოტი მქონდა ამოჩემებული. შემოვჯდებოდი ხოლმე ამ ტოტზე და ვმღეროდი, გაკვეთილებსაც იქ ვსწავლობდი და ბებიაჩემსაც იქ ვემალებოდი ხოლმე.

მე და ჩემი სოფლის ბავშვები მთელ დღეებს მდინარე მარტას ნაპირზე ვატარებდით. წყლიდან მანამდე არ ამოვდიოდით, ვიდრე მშობლები ჯოხით არ დაგვერეოდნენ ხოლმე. განსაკუთრებით ვმეგობრობდი მეზობლის ბიჭთან – იუსუფთან. ამას თავისი მიზეზი ჰქონდა: იუსუფს ჩემსავით უყვარდა მუსიკა. მახსოვს დედამ დიდი რადიო გვიყიდა, რომელსაც ერთი მწვანე თვალი ჰქონდა. აინთებოდა ხოლმე ეს თვალი, მივადებდი ყურს რადიოს, და უსასრულოდ შემეძლო მესმინა მუსიკა. რადიოს ხმა იქამდე ჰქონდა აწეული, რომ ბებიაჩემ ჰაჭგუაშას ( ეს სახელი „სტუმართმოყვარეს“ ნიშნვს) ეჭვი გაუჩნდა, ბავშვს ყურთ აკლიაო და დედაჩემს ექიმთან წააყვანინა ჩემი თავი. ყურის ექიმთან ჩვენი მეზობლის, ხიზირის მოტოციკლით გამაქანეს. დედაჩემი მოსაცდელში იჯდა და ტიროდა. ექიმმა გამსინჯა და სიცილით უთხრა – ბავშვს აბსოლუტური მუსიკალური სმენა აქვს და სჯობია მუსიკალურ სკოლაში მიიყვანოთო. ბებიაჩემი აწუწუნდა: რა არანორმალური ბავშვები გვყავს – ერთს კაბაწამოხდილს უნდა სცენაზე იცეკვოს (ჩემს დას ბალერინობა სურდა), მეორემ პირი უნდა დააღოს და იმღეროს, მესამე კი ფრენას აპირებს, ნეტავ, საქმე ვინღა უნდა გააკეთოსო. სულ მალე ასეთივე რადიო უყიდეს იუსუფსაც და ქუჩის გაღმა ის აგრიალებდა მუსიკას, ქუჩის გამოღმა – მე.

ჩვენი სახლი მდინარის ზემოთ, ბექობზე იდგა, საიდანაც უღრანი ტყის მასივი იშლებოდა, რომელიც სავსე იყო საუკუნოვანი მუხის, ქორაფის, წიფლის ხეებით, ნადირ-ფრინველით, ტყისპირი კი ათასნაირი მინდვრის ყვავილით იყო გადაპენტილი. ამ ტყიდან გამოჰქონდათ ჯეჯეხაბლელებს შეშა და მრავალნაირი, გემრიელი კენკრა. ზაფხულის საღამოებს მთელი სოფელი მდინარე მარტასთან, ტყის პირას ატარებდა. აქ უყრიდა თავს მწყემსი მუხტარი სოფლის ნახირს, განაპირას უხუცესები სხდებოდნენ და ყალიონს აბოლებდნენ. მე, ჩემი ძმა მურადი და ჩემი და მაია სხვა ბავშვებთან ერთად ჟივილ-ხივილით მოვედებოდით ხოლმე იქაურობას. ჩემი ბავშვობა წარმოუდგენელია ამ სურათების გარეშე.

მაშინ არ ვიცოდი, რომ სულ რამდენიმე წლის შემდეგ ამ ტყეს უსულგულო ადამიანები მიადგებოდნენ ხის საჭრელი მანქანებით, ტრაქტორებით, ბულდოზერებით და ამ უმშვენიერეს ჭალებს პირწმინდად გაანადგურებდნენ, რათა ამ ადგილას ხელოვნური ზღვა გაეკეთებინათ და ყუბანის ველებზე ბრინჯი მოეყვანათ! ეს ნამდვილი უბედურება იყო ჩერქეზებისთვის. ვითარება კიდევ უფრო ტრაგიკული შეიქნა, როდესაც მიმდებარე ტერიტორიებიდან ჩერქეზების 18 სოფელი (უკვე მერამდენედ) აყარეს და კრასნოდართან ახლოს ჭაობიან ადგილებში ჩაასახლეს. ძველი ჩერქეზთა ნასოფლარები კი წყალმა დაფარა. დღემდე ყურებში ჩამესმის ადამიანთა მოთქმა -ვაება, საკუთარ სახლ-კარს რომ ტოვებდნენ და ტომრებში გამოკრული წინაპართა ძვლების თან მიჰქონდათ, წყალს რომ არ დაეფარა და არ გაენადგურებინა. ეს მოგონება დღემდე მოუშუშებელ ტკივილად მაქვს გულში ჩარჩენილი.

კიდევ რა მახსენდება?…. ზაფხულია. ჰორიზონტზე წითლად ვარვარებს ჩამავალი მზე. ნახირი დაბინავებულია და ქალები ქაფქაფა რძეს თიხის ქოთნებში ასხამენ. ბინდდება. მოულოდნელად მწყემსი მუხტარი ჩნდება და ხმამაღლა ყვირის: ხალხო კლუბში ქართული ფილმი მოიტანეს, ვინც მოდიხართ, წამოდით.“

დღემდე ცხადად მახსოვს ის გზა კლუბამდე. უბნებიდან გამოსული ხალხი, მეზობლების გადაძახილი“ დროზე წამოდით, იაყუბი ( კლუბის კინომექანიკოსი) დიდხანს არ დაგველოდებაო. როდესაც კლუბში მორიგი ფილმი -რუსული ან უცხოური გადიოდა- იაყუბი საკუთარი ინიციატივით მიაწერდა ხოლმე აფიშაზე „დანასისხლად გადამტერებულები“. ის, ალბათ, ამით ცდილობდა ჩვენი სოფლის მამაკაცებში ფილმისადმი ინტერესი გაეღვივებინა. იმ დღეს კი კლუბში ქართული ფილმი „გლახის ნაამბობი“ გადიოდა და დიდ-პატარიანად ყველა „კინოში“ მიიჩქაროდა. ხალხს ძალიან უნდოდა თამროსა და გაბროს სევდიანი ისტორიის ნახვა.

ქალებს მაღალქუსლიანი ფეხსაცმელები ეცვათ, კაცები ცალკე მიაბიჯებდნენ. ბოლოს დარბაზიც შეივსო. გაბრაზებულმა კინომექანიკოსმა ხალხს გადმოსძახა, რატომ იგვიანებთო, პასუხად კი ვიღაცამ მიუგო: მუხტარი ფერმაში წავიდა მწველავი ქალების მოსაყვანად. მეტი რა გზა იყო – მწველავებს უნდა დავლოდებოდით.

კლუბის დარბაზში ყველაზე წინ ბავშვები ვსხდებოდით ხოლმე, ზოგი პირდაპირ იატაკზე მოირთხამდა ფეხს, ზოგი კალთაში უჯდებოდა ერთმანეთს. პირველ რიგებში მოხუცები და აულის ინტელიგენციის წარმომადგენლები ისხდნენ – სკოლის დირექტორი, მისი მოადგილე, მასწავლებლები. მერე სხვა თანამდებობის პირები – კოლმეურნეობის თავმჯდომარე მოადგილეებითა და ბრიგადირებითურთ, სოფლის საბჭოს მესვეურები და ა. შ.

როგორც იქნა მწველავი ქალებიც მოიყვანა მუხტარმა. ყველა დაჯდა თავთავიანთ ადგილებზე, მხოლოდ მუხტარისთვის არ აღმოჩნდა ადგილი, ამიტომ კედელს მიეყუდა, თავის დიდ კეტს ჩამოეყრდნო, რომელზედაც თავისი ფაფახი ჰქონდა ჩამოცმული და დარბაზს ქორივით გადახედა.~

დაიწყო ფილმი და დაიწყო მოქმედებებიც დარბაზში. წინა რიგებში ზის ცუცა ასაკში შესული, მაგრამ მაინც ძალიან ლამაზი ქალი; გვერდით დედაჩემი და მისი მეგობარი ქალი ჯანსიეთი უსხედან. მეც სადღაც მათ შორის ვზივარ და ეკრანსაც ვუყურებ და დარბაზსაც ვაკვირდები.

ცუცა ეკრანს თვალს არ აშორებს, მკერდში მუშტს იბრაგუნებს და თავისთვის ბუტბუტებს: „არ გაუბრაზდე, გაბრო, თამროს ბრალი არ არი, არაა!“ იქვე, სულ ახლოს, დათიკოს ყოველ გამოჩენაზე მუხტარს ეკიდება ცეცხლი და გაცეცხლებული თავის ფაფახს იატაკზე ანარცხებს. მივუცოცდებით ბავშვები, მივაწვდით ფაფახს და ისევ ველოდებით, როდის გამოჩნდება დათიკო, რომ მუხტარმა ისევ იატაკზე დაახეთქოს ფაფახი. ბოლოს დამთავრდა ფილმი, მაგრამ არავინ იშლება. იაყუბი თავისი კაბინიდან გამოყოფს თავს და ყველას გასაგონად ყვირის: ხალხო, დამთავრდა ფილმი, სახლებში აღარ მიდიხართ? ჯეჯეს შთამომავლები კი სკამებიდან პასუხობენ – ერთხელ კიდევ გვანახე ფილმიო. „თუ ეგრე გინდათ, გადით მაშინ და ახლიდან იყიდეთ ბილეთები!“. გავიდა ეს ამოდენა ხალხი დარბაზიდან, იყიდეს ბილეთები და იგივე ინტერესით, ხელმეორედ ნახეს „გლახის ნაამბობი.“

ერთი დღე განსაკუთრებით დამამახსოვრდა. ჩვენი მწყემსი მუხტარი ცხენს მოაჭენებს და დედაჩემს ეძახის: „სანათა, სანათა, გამომხედე!“ დედაჩემმა გაიხედა და შეშინებული ეკითხება მუხტარს: „რა მოხდა, ხომ მშვიდობააო?“ ხვალ კვირაა, მაგრამ თქვენს გოგონას სკოლაში იბარებენო და აუცილებლად უნდა მივიდესო“.

მეც და დედაჩემიც გაოცებულები დავრჩით, მაგრამ გათენდა თუ არა, სკოლაში მივედით. თურმე ჩვენი სკოლის დირექტორსა და ჩერქეზული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელს მე-10 კლასის მოსწავლეებთან შესახვედრად ცნობილი ენათმევნიერი, პროფესორი ზეინაბ კერაშევა ჰყავდათ მოწვეული.

ზეინაბ კერაშევას თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელმწიფო უნივერსიტეტი ჰქონდა დამთავრებული, იქვე დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია და ქართველ ენათმეცნიერთან – გიორგი როგავასთან ერთად. „ჩერქეზული ენის გრამატიკა“ ჰქონდა დაწერილი და გამოცემული. იმხანად სკოლებში ლიმიტების პრაქტიკა იყო გავრცელებული, შეგეძლო აგერჩია, სად გინდოდა სწავლის გაგრძელება. იმ დღეს რამდენიმე წარჩინებული მოსწავლე გაანაწილეს სხვადასხვა ქალაქებში, ბოლოს კი მე მკითხეს, რა გინდა ისწავლოო.

ლიტერატურა ძალიან მიყვარდა, ლექსებსაც ვწერდი, როგორც ყველა ბავშვი. თემა დამაწერინეს. ზეინაბ კერაშევა მომიახლოვდა და მკითხა: შენ ხარ თამარ უჯუხუ? როგორ გგონია, ლიტერატურა უფრო გაინტერესებს თუ ენების შესწავლაო. მე ვუპასუხე -მიყვარს ენები და, რა თქმა უნდა , ლიტერატურაც მეთქი. -არ გინდა თბილისში გაგაგზავნო სასწავლებლადო?

ჩემს სიხარულს საზღვარი არ ჰქონდა. მამაჩემი ისტორიკოსი იყო და ბავშვობიდან ბევრი კეთილი სიტყვა მსმენოდა საქართველოზე. მამა მიყვებოდა, რა საინტერესო ქვეყანაა საქართველო, მეუბნებოდა იმასაც, რომ ამ ხალხს კავკასიაში უძველესი დამწერლობა , კულტურა და სახელმწიფოებრიობის ტრადიცია აქვსო. ამიტომაც თბილისში სასწავლებლად წასვლა ჩემთვის დიდი ბედნიერება იყო, ოჯახშიც ყველა სიხარულით შეხვდა ამ ამბავს.

გავიდა დრო და თბილისში გასამგზავრებლად დავიწყე მზადება. მეზობლებიდან ზოგი რას მჩუქნიდა ზოგი – რას. მემშვიდობებოდნენ. არასოდეს დამავიწყდება, როგორ მომიტანა კალთაში გამოკრული უმი კვერცხები ცუცამ. მოვიდნენ მამიდები, ნათესავები – უამრავმა ადამიანმა მოიყარა თავი. ყველაზე კარგად ბებიაჩემის, ჰაჭგუაშის სიტყვები დამამახსოვრდა: როგორ მიხარია შვილო, საქართველოში რომ მიდიხარო. მამაჩემისაგან არ გამიკვირდებოდა ამგვარი ნათქვამი, ბებიაჩემის სიტყვებმა კი გამაოცა – მეგონა ბებიას წარმოდგენაც არ ჰქონდა საქართველოზე. რატომ გიხარია მეთქი ბებია, – ვკითხე. „იმიტომ რომ მზიან ქვეყანაში მიდიხარო“. „რას ამბობ, ბებო, აქ მზე გვაკლია მეთქი?“ – „არა. შვილო, მე ის ვიგულისხმე, სიყვარულით სავსე, განათლებულ ქვეყანაში მიდიხარ და ეს მახარებსო“.

მივდიოდი და ვემშვიდობებოდი ჩემს წითელი და თეთრი აგურით ნაშენ სახლს, ეზოს, მსხლის ხეს, მდინარე მარტას… ვემშვიდობებოდი და ვფიქრობდი _ „აი, ვისწავლი და რამდენიმე წელში უკან დაგიბრუნდებით“. ასე ჩამოვედით სადგურ „ბელორეჩენსკაიამდე“. იქ მოსკოვი-თბილისის მატარებელში ჩამსვეს.

მერე მატარებელი დაიძრა. მე ფანჯრიდან გავცქეროდი ჩემიანებს – დავინახე, როგორ გამოეყო ხალხს დედაჩემი, ის მატარებელს მოსდევდა და ხელს მიქნევდა. გული ამიჩუყდა და ცრემლები მომადგა თვალებზე. მატარებელმა სვლას უმატა და დედაჩემიც თვალს მიეფარა.

მატარებელი თბილისისკენ მოჰქროდა.