ვეფხისტაოსნის ავტორის სახელთან დაკავშირებულია მოსაზრებები მის მიერ შესრულებული შორეული მოგზაურობების თაობაზე. ერთ-ერთი ამგავრი ჰიპოთეზა გულისხმობს ყოფნას იეროსალიმში, სადაც ქართულ ჯვრის მონასტერში შემონახულია ფრესკა “მეჭურჭლეთუხუცესი შოთას” გამოსახულებით.
“ვეფხისტყაოსანი” რეალისტურად აღგვიწერს სამხრეთ აზიის, აღმოსავლეთ აფრიკისა და მადაგასკარის ბუნებრივსა და ეთნოგრაფიულ თავისებურებებს. პოემის ცნობები ინდოეთის, არაბეთის, ხვარაზმისა და ხატაეთის შესახებ ასახავს ქვეყნების დამახასიათებელ ნიშნებს. ცალკეული მონაცემები ეხება ლანდშაფტს, ფაუნას, მოსახლეობის რელიგიას და სხვა. მაგრამ არ არის დასახელებული არც ერთი ქალაქი (მათ შორის სატახტოც). ერთ-ერთი დამახასიათებელი დეტალია ტარიელის მიერ ხატაეთიდან წამოღებული ნადავლი-იშვიათი ღირსების მქონე ქსოვილისაგანა დამზადებული “ყაბაჩა და რიდე”, რომელთა დახასიათებები გასდევს პოემის მთელ რიგ სტროფებს.
აზიის ქვეყნებისგან განსხვავებით , აფრიკა-მადაგასკარის არეში დასახელებულია ორი ქალაქი-მულღაზანზარი და გულანშარო(რაც შეეხება ქაჯთა ქალაქს, იგი შეიძლება შოთას მიერ იყოს მოგონილი). კონკრეტულად მითიტებულია კიდევ ერთი პუნქტი-“თურქთა მზღვარი”. ეს მზღვარი შეესაბამება ეიუბიდების(ეგვიპტე-სირიის მმართველი თურქული დინასტიის) გავლენის სფეროს საზღვარს აფრიკის აღმოსავლეთ სანაპიროზე. მითითებულია მანძილები(სვლის ხანგრძლივობის მიხედვით ხმელეთზე). მულღანზარიც და გულანშაროც საკმაოდ დეტალურად აქვს დახასიათებული. პოეტის სიტყვით, ორივე ქალაქი აღჭურვილია კარგი ნავსადგურებით და მათ საზღვაო კავშირი აქვთ მრავალ ქვეყანასთან. მულღაზანღარი “ტურფა, მაგრამ ცოტა” ქალაქია, ბაღებითაა გარშემორტყმული, ზღვის ნაპირი ქალაქის ახლოს კლდოვანია და აჩენს “შტოს” (უბეს ანუ ყურეს). მულღაზანზარი 10 დღის სავალზეა “თურქთა მზღვარიდან”. აქვე კუნძულია, რომელზეც ფრიდონი ედავებოდა თავის ბიძაშვილებს.
თუ გავითვალისწინებთ რუსთაველის მიერ იმ მარშუტის დახასიათებას, რომლითაც ავთანდილი მივიდა მულღაზანზარში(80 დღის სავალი ტარიელის ქვაბოვნის მზღვრიდან”), ეს უკანასკნელი შეესაბამება ტანზანიის ქალაქ კილვა-კივინჯეს. ის რაც ზემოთ ითქვა მულღაზანზარის შესახებ, სავსებით შეჰფერის ამ უკანსკნელს (არაბი მოგზაურის იბნ-ბათუთას მიერ აღწერილ “კილვას”). რაც შეეხება ურბანონიმ მულღზანზარს იგი არაბული უნდა იყოს და ნიშნავდეს “მულს”(აფრიკის აღმოსავლური სანაპიროს სახელწოდება შუა საუკუნეებში) და “ზინზიბარს” (კუნძულს)-ასე აღნიშნავდნენ თანამედროვე ტანზანიის წინამორბედ სახელმწიფოს , რომელიც შედგებოდა კონტინეტური და კუნძულური ნაწილებისაგან.
კიდევ უფრო ვრცლად არის პოემაში დახასიათებული ქალაქი გულანშარო-ზღვათა სამეფოს სატახტო. აღწერილია ნაირ-ნაირი ფერადი ყვავილებით დამშვენებული წალკოტები, ზღავზე გადაკიდებული სასახლეები, ფუნდუკები და სასტუმროები, გაცხოველებული ვაჭრობა, ფუფუნება და დროს ტარება. გულანშაროელთა კეთილდღეობის აღწერაში რუსთაველის აზრები ემთხვევა მარკო პოლოს მონაცემებს, რომლებიც სამი მეოთხედი საუკუნით გვიან დაიწერა “ვეფხისტყაოსანზე”. ცოცხლადაა აღწერილი გულანშაროელთა წეს-ჩვეულებანი, ნავროზობის დღესასწაული(მაჰმადიანურ ახალი წესი) და მასთან დაკავშირებული ტრადიციები, მოყვანილია გულანშაროელთა ანთროპონიმები(მელიქ-სურხავი, ფატმანი, უსენი) და მუსლიმური ჩვევები(ყურანისა და მექის დაფიცება).
განსაკუთრებით ყურადღებას იმსახურებს პოემის ორი სტროფი, გულანშაროს რომ ეხება. პირველ მათგანში მოთხრობილია ავთანდილი პირველად მისვლა აღნიშნულ ქალაქში:
“ზღვა გაიარა ავთანდილ, მივა ტანითა მჭევრითა,
ნახეს ქალაქი, მოცული გარე ბაღისა ტევრიტა,
გვარად უცხონი ყვავილნი, ფერითა ბევრის ბევრითა
მის ქვეყანისა სატურფე რა გაგაგონა მევ, რითა”. (1061)
სხვა სტროფში ნათქვამია:
“ზამთარ და ზაფხულ სწორად გვაქვს ყვავილი ფერად-ფერადი.”
ამ სტროფებში პოეტი აღნიშნავს გულაშაროს ჰავისა და ფლორის ტროპიკულ ხასიათს, თანაც აცხადებს, რომ იგი (რუსთაველი) უძლურია სათანადოდ გადასცეს მკითხველს გულანშაროს მშვენიერება. “გვარად უცხო” ნიშნავს ზომიერი სარტყელის მცხოვრებთათვის ახალ, ჯერქაც უნახავ მცენარეებს. ეს გამოთქმა შეიძლება გავიგოთ, როგორც რუსთაველის პირადი შთაბეჭდილების ამსახველი ნათქვამი, რომელსაც ურთავს სიტყვებს “რა გაგონო მევ რითა”( სიტყვა “მევ”-ში ასო ვ დამატებულია რითმის დასახვეწად).
გვხდება სტროფები, სადაც პოეტი გადმოსცემს გულანშაროს არქიტექტურულ იერს: 1126-ე სტროფში იხსენიება “ტურფანი სახლნი ნატიფად გებულნი” აღერილია ჭაშნაგირის სახლი:”ზღვის ზედა წაკიდებულნი”
არსებულ სხვადასხვაენოვან წერილობით ძეგლებში არ იძებნება რუსთაველის მიერ მოცემული ცნობები მულღაზანზარ-გულანშაროს შესახებ და ამდენად ისინი ავტორის პირადი შთაბეჭდილებისა და ცოდნის ნაყოფად უნდა ჩაითვალოს.
რა მიზნით, როდის, რა მარშუტით შეიძლებოდა ქართველი მგოსნის მოხვედრა ესოდენ შორეულ ქვეყნებში? შოთა შეიძლება შორეულ გზას დასდგომოდა იმდროინდელი პოეტების ჩვეულების გავლენით, რომლებიც ქვეყნებისა და ხალხების გაცნობას თავისი თვალსაწიერის გაფართოებისა და გონების გამდიდრების ერთ-ერთ ძირითად წყაროდ მიიჩნევდნენ. ცხადია, ეს შეიძლება განხორციელებულიყო პიოეტის ახალგზარდობაში, ალბათ XII საუკუნის ბოლოში, როდესაც სპარსული და არაბული კულტურა აფრიკის აღმოსავლეთ სანაპიროზე და მადაგასკარზე აყვავებას განიცდიდა. “ვეფხისტყაოსანში” აღწერილი პოლიტიკური და კულტურული მდგომარეობა უფრო შეესაბამება მადაგასკარის ისტორიის ზემოაღნიშნულ ეპოქას(მაჰმადიანური სულთანატის მთლიანობას და სიძლიერეს), ვიდრე მარკო პოლოს მიერ ნაჩვენები, ოთხ საშეიხოდ დანაწილებული კუნძული.
რაც შეეხება მოგზაურობის მარშუტს, მას ნაწილობრივ არკვევს “ვეფხისტყაოსანში” აღწერილი პუნქტები-გულანშარო, მულღაზანზარი, “თურქთა მზღავრი”. სამივე პუნქტი მდებარეობს მუსონის გზაზე, რომელზეც ქარი და მის მიერ ამოძრავებული ზღვის დინება ზამთრობით(ოქტომბერ-მარტში) სამხრეთისკენ და სამხრეთ-დასავლეთისკენ არის მიმართული, ხოლო ზაფხულობით(აპრილ-აგვისტოში)-პირიქით, ჩრდილოეთისკენ და ჩრდილო-აღმოსავლეთისკენ.
იალქნიანი ხომალდებით მთელ მოგზაურობას არაბეთ-ირან-ინდოეთის ნაპირებიდან მადაგასკარამდე და უკან დასჭირდებოდა ერთი წელი ან ცოტა ნაკლები. გაურკვეველია მოგზაურობის საყისი მონაკვეთი-აღმოსავლეთ აფრიკამდე. სტრატის აღება შეიძლეობოდა ეგვიპტიდან, ბაღდადის ხალიფატიდან, ირანიდან ან ინდოეთიდან. ავთანდილის მოგზაურობის გზის ის მონაკვეთი, რომელმაც იგი ტარიელის ქვაბოვანში მიიყვან, პოემის მითითებით გადადიოდა უდაბნოში და მაღალ მთებზე, რომელთაგანაც პირველი შეესაბამება ნუბიის უდაბნოს, ხოლო მეორე ეთიოპიის მთიანეთს:
“მიჰხვდა რასმე ქვეყანასა, უგემურსა, მეტას მქისსა,
თვე ერთ კაცსა ვერა ნახავს, ვერას შვილსა ადმისსა”.. (183)
“მას მიჰხვდა წვერი სადგურად მაღლისა მთისა დიდისა”.(184)
ამგვარად, საფიქრებელია, რომ შოთას საკუთარი თვალით ჰქონდა ნანახი ნაწილი მის პოემაში წარმოდგენილი ქვეყნებისა, კერძოდ მულღზანზარი და ზღვათა სამეფო. რაც შეეხება აზიის ქვეყნებს, არაბეთს, ინდოეთს, ხატაეთსა და ხვარაზმს, შეიძლება ამით შოთას მხოლოდ წერილობითი და ზეპირი ცნობები ჰქონოდა ამ ქვეყნების უშუალოდ მნახველთაგან პირადად გადმოცემული ან აღწერილობებში წაკითხული.
ავტორი: ლ. მარუაშვილი
1988 წელი