მოკლე ცნობები ადიღეს, ადიღებისა და ადიღეური ენის შესახებ

სახელწოდება ადიღე ამჟამად ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრები ყაბარდოელების, ადიღებისა და ჩერქეზების სახელით ცნობილი ხალხების თვითსახელწოდებაა, ხოლო სხვა ხალხები მათ ჩერქეზებს უწოდებენ. მათ წინაპრებს ძველი ბერძენი ავტორები-ჰეროდოტე, სტრაბონი და სხვ. -სინდების, მეოტების, კერკეტების სახელით მოიხსენიებენ.

საყოველთაოდ ცნობილია, თუ რა დიდი უბედურება მოუტანა კავკასიელ ხალხებს XIX საუკუნეში ომმა, რომელიც თითქმის 50 წელი გრძელდებოდა და ისტორიაში რუსეთ-კავკასიის ომის სახელით არის ცნობილი. 1864 წლის 21 მაისი ყველაზე ტრაგიკული თარიღია ხალხების ისტორიაში. რუსეთის იმპერიასთან უთანასწორო ბრძოლაში დამაცხების შემდეგ, კავკასიელი ხალხები, მათ შორის, ჩერქეზებიც, აიძულეს თავიანთი ისტორიული მიწა-წყლიდან აყრილიყვნენ და თურქეთში გადახვეწილიყვნენ, საიდანაც ისინი ახლო აღმოსავლეთის სხვადასხვა ქვეყანაში მიმოიფანტნენ. ამის გამოძახილი გახლავთ ფაქტი, რომლის თანახმადაც საქართველოს პარლამენტმა 2011 წელს აღიარა ჩერქეზთა გენოციდი.

ჩერქეზთა საერთო რაოდენობა მთელ მსოფლიოში 6.248 მილიონს აღწევს. აქედან 690 ათასი ისტორიულ სამშობლოში ცხოვრობს:

ყაბარდო-ბალყარეთში – 540 000

ყარაჩაი-ჩერქეზეთში – 83 525

ადიღეს რესპუბლიკაში – 109 137

ჩერქეზთა დანარჩენი ნაწილი მთელ მსოფლიოშია მიმოფანტული:

თურქეთში – 5000 000

გერმანიაში – 100 000

იორდანიაში – 100 000

სირიაში – 10 000

საფრანგეთში – 15 000

აშშ-ში – 5 000

ისრაელში – 5 000

ჰოლანდიაში – 3 000

მიუხედავად იმისა, რომ ადიღელების, ყაბარდოელებისა და ჩერქეზების ენა რამდენიმე – უპირველესად ფონეტიკური და ლექსიკური თვალსაზრისით განსხვავდება ერთმანეთისგან, ეს არ უშლის ხელს მათ ხელს ერთმანეთთან ურთიერთობაში. აღიარებულ ფაქტს, რომ ისინი ერთი ეთნოსის წარმომადგენლები არიან, ადასტურებს მათი სულიერ-კულტურული, წარსულში კი ტერიტორიული და სოციალური წყობის ერთობა.

დღეისათვის ადიღების სხვადასხვა ჯფუფის, მათი ადათ-წესების, ტრადიციების, მატერიალური და სულიერი კულტურის ანალიზი საშუალებას გვაძლევს გამოვყოთ ორი რეგიონი ამ ეთნოსის შიგნით: აღმოსავლეთის რეგიონი, რომელიც წარმოდგენილია ყაბარდოთი და მოზდოკელი ადიღებით(მდინარეების მალკას, ბაქსანისა და თერგის ხეობები) და ჩერქეზებით(ცხოვრობენ ძირითადად, მდინარეების-დიდი და პატარა ზელენჩუკის ნაპირას) და დასავლეთის რეგიონი(შავიზღვისპირეთისა და მდინარე ყუბანის აუზი), სადაც ცხოვრობენ ადიღელი ეთნოსები: შაფსუღები, აბაძეხები, ბჟედუღები, ჭემგუელები და სხვა.

მიუხედავად პოლიტიკური დაქსაქსულობისა, ამ ეთნიკურ ჯგუფებს საკმაოდ ინტენსიური კულტურული ურთიერთკავშირი ჰქონდათ და აქვთ დღესაც, ამიტომაც ეს ფაქტორი დაედო საფუძვლად ადიღების(ჩერქეზების) კულტურულ-იდეოლოგიური ერთიანობის ჩამოყალიბებას. მათ ეთნოკულტურულ ერთიანობას მოწომობს ასეთი ზოგად ადიღური(ჩერქეზული) ტერმინების შექმნაც: ადიღე – ყველა ადიღური ტომის საერთო ეთნონიმი, ადიღეური ენა, ადიღეური ადათ-წესები და სხვა.

ადიღეური ენის დიალექტები

დღეს ადიღებს (ჩერქეზებს) ორი სალიტერატურო ენა აქვთ-მეცნიერებაში მიღებული ტერმინოლოგიით-ყაბარდოულ-ჩერქეზული და ადიღეური ენა. ისე როგორც სხვა კავკასიური ენები, ადიღეური ენაც იბერიულ-კავკასიურ ენათა აფხაზურ-ადიღურ ენათა ჯგუფს განეკუთვნება.

ადიღეურ(ჩერქეზულ) ენაზე მეტყველებენ თურქეთში და ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში: ისრაელში, სირიაში, იორდანიაში, ასევე ევროპის ზოგიერთ ქვეყანასა და ამერიკაში მცხოვრები ადიღები(ჩერქეზები).

ადიღეურ ენაში გამოირჩევა ოთხი ძირითადი დიალექტი:

1. აბაძეხური
2. ბჟედუღური
3. თემირგოული(ჭემგუური)
4. შაფსუღური

აბაძეხურ დიალექტზე ლაპარაკობენ ადიღეს რესპუბლიკის აულ ჰაქურინაჰაბლში(შეუჯენხაბლი).

ბჟედუღურ დიალექტზე მეტყველებენ ტეუჩეჟსკის რაიონის აულებში: ფანაჟიყუაი, ჯეჯეხაბლი, ჰათიყუაი, ოჩეფში, ყუნჩიყოხაბლი, ტეუჩეჟხაბლი(ღობეყუაი), ფჩიჰათლიყუაი, ნეჩერეზი, ნაშუყუაი, ასყალაი, ყაზანყუაი, შინჯი და სხვა.

თერმიგორულ (ჭემგუურ) დიალექტზე საუბრობენ შოგენოვის რაიონის აულების-ჰათაჟყუაი, ფშიზი, ჯირაყი, ყებიხაბლი, მამხეღი, ასევე კოშეხაბლის რაიონის აულების-ჰაჭემზისა და ეჯერყუაის მცხოვრებლები. კრასნოგვარდეიკის რაიონის აულებში – ჯამბაჩი, ადამი, ჰათიყუაი და აულ ურუპსკიში(კრასნოდარის მხარე, ბოვოკუბანსკის რაიონი).

შაფსუღურ დიალექტზე მეტყველებენ ტეუჩეჟსკის რაიონის ხუთ აულში: აფიფსიფი, ფანაჰესი,ფსეიტუკი, ჰაშტუიკი, ნატუჰაი. იმავე დიალექტზე საუბრობენ ადიღეს რესპუბლიკის გარეთ არსებულ აულებში: შეჰეჭეიშჰუ- “დიდი კიჩმაი” შეჰე ჭეი წიკუ,- “პატარა კიჩმაი” თჰაღაფშე; კრასნოალექსანდრევსკის აულებში-ყელეში, ჰაჯიყუ, შუეჯეიყუ; ასევე აულ გოლოვნკასა და კრასნოდარის მხარის ლაზარევსკის რაიონის აულებში. ასევე ტეაფსეს რაიონის აულებში: ბოლშოე პსეუშხო, მალოე პსეუშხო, კუიბიშევკა, ფსიბე და სხვა.

ადიღეური ენის შესწავლის ისტორიიდან

პირველი ცნობები ადიღეური ენის შესახებ გვხდება მოგზაურთა ჩანაწერებში, სადაც ამა თუ იმ კავკასიელი ხალხის ყოფისა და ზნე-ჩვეულებების აღწერისას იწერდნენ აგრეთვე ადიღეურ სიტყვებსაც სხვადასხვა ანბანის გამოყენებით, რაც ცხადია , არასრულყოფილად ასახავდა ადიღეური ენის რთულ ბგერით სისტემას. ამგვარი ჩანაწერები გვხდება თურქი მოგზაურის ევლია ჩელების (XVII ს.) ი. გულდენშტედტის, ი. კლაპროტის ჩანაწერებში კავსაკიისა და კავკასიელების შესახებ.

1847 წელს გამოვიდა ლ. ლიულიეს ნაშრომი. მის ლექსიკონში ძირითადად წარმოდგენილია ადიღეური ენის შაფსუღური დიალექტის ლექსიკა.

ზოგიერთი ადიღელი XVIII-XIX საუკუნეებში ცდილობდა შეექმნა ადიღეური დამწერლობა და ანბანი. ერთ-ერთი მათგანი იყო ყაბარდოელი განმანათლებელი, ისტორიკოსი და ფილოლოგი შორა ნოღმა. სწორედ მის სახელთანაა დაკავშირებული ყაბარდოული ანბანისა და ყაბარდოული ენის პირველი გრამატიკის შექმნა და გამოცემა.

1855 წელს თბილისში გამოიცა ასევე ადიღელი(ჩერქეზი) განმანათლებელის უმარ ბერსეის, რომელიც არაბული გრაფიკის საფუძველზე იყო შედგენილი, ხოლო 1864 წელს ყაბარდოელმა განმანათლებელმა, თავადმა ყაზი ატაჟუკინმა თბილისში დაბეჭდა პირველი საკითხავი წიგნი ყაბარდოულ ენაზე.

1887 წელს კავკასიური ენების ერთ-ერთმა პირველმა მკვლევარმა პ. უსლარმა გამოაქვეყნა სტატია, რომელშიც შეტანილია ჩერქეზული(ადიღეური) ენის 39 ასო-ნიშანი. იყო ადიღეური დამწერლობის შექმნის სხვა მცდელობებიც, მაგრამ ეს მცდელობა კერძო ხასიათისა გახლდათ და რაიმე სერიოზული გავლენა ადიღეებში წერა-კითხვის გავრცელების თვალსაზრისით არ მოუხდენია.

ადიღურ(ჩერქეზულ) ენებს წარმატებით იკვლევდა მეცნიერი ლ. ლოპატინსკი. მისი შრომები ძირითადად ყაბარდოულ ენას ეძღვნება. მას ასევე მნიშვნელოვანი ჩანაწერები აქვს ადიღეური ენისა და ტოპონიმიკის შესახებაც. საინტერესოა მისი შენიშვნები ადიღეური ენის კიახური კილოკავის შესახებ.

დამწერლობა ადიღეურმა ენამ მხოლოდ 1918 წელს შეიძინა. ის ჯერ არაბულ გრაფიკას ეფუძნებოდა, მოგვიანებით-1927 წლიდან- ლათინურს, ხოლო 1938 წლიდან ადიღეური ანბანი რუსულ გრაფიკას ეფუძვნება.

1918 წელს დაიბეჭდა ს. სიუხოვისა და ი.ხიზეტლის ადიღეური ანბანი, მოგვიანებით გამოიცა სახელმძღვანელოები, სამწერლო ასპარესზე გამოვიდნენ თ. კერაშავი, ა.ხატკოვი და სხვა. თანდათან ხდება ადიღეური ენის მეცნიერულად დამუშავება.

ადირეური ენის შესწავლისა და განვითარების საქმეში არ შეიძლება განსაკუთრებით არ აღინიშნოს დ. აშხამაფის ღვაწლი.

XX საუკუნის დასაწყისიდან არაერთი ლინგვისტური ნაშრომი მიეძღვნა ადიღეური ენის კვლევასა და შესწავლას, რაშიც დიდი წვლილი მიუძღვით ქართველ მეცნიერებს. ამ თვალსაზრისით მათთვის ერთგვარი გზამკვლევი აღმოჩნდა აკადემიკოს ივანე ჯავახიშვილის სიტყვები: “კავკასიური ენები ჩვენი წინაპრების მოძმე ტომთა ენები ყოფილა. ყოველი განათლებული ქართველი ვალდებულია ამ ენების და ტომების ისტორია ისე იცოდეს, როგორც თავის ერისა და ქვეყნის”(218.XV)

ადიღური ენებისა და კულტურის შესწავლის საქმეში დიდი წვლილი შეიტანა აკადემიკოსმა სიმონ ჯანაშიამ. ის გახლდათ პირველი ქართველი მეცნიერი, რომელმაც იმოგზაურა 1929 წლის გაზაფხულსა და ზაფხულში კავკასიაში, მოიარა კრასნოდარის მხარის ჩერქეზული აულები, შეხვდა არაერთ ხალხურ მთქმელსა და ინფორმატორს, რომელთაგანაც ჩაიწერა როგორც ენათმეცნიერული, ისე ეთნოგრაფიული ხასიათის უაღრესად საინტერესო მდიდარი მასალა, რომელიც მან “დღიურების” სახით დატოვა.

განუზომლად დიდია იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერების ფუძემდებლის აკადემიკოს არნოლდ ჩიქობავას წვლილი ქართულ-ადიღური სამეცნიერო ურთიერთობების გაღმავების საქმეში. მან არაერთი ფუნდამენტური ნაშრომი მიუძღვნა იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახში შემავალი ენების-მათ შორის, ადიღური(ჩერქეზული) ენების კვლევასა და შესწავლას.

XX საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისში ყოფილი საბჭოთა კავშირის სივრცეში, კერძოდ კი , კავკასიის რეგიონში შექმნილმა და დროში გაჭიანურებულმა საზოგადოებრივ-პოლიტიკურმა კრიზისმა დიდი ზიანი მიაყენა ქართულ-კავკასიურ სამეცნიერო ურთიერთობებსაც. ამავე დროს გარკვეული ოპტიმიზმის საფუძველს გვაძლევს ქართული და კავკასიელი მეცნიერების ძალისხმევა, აღადგინონ ოდინდელი ტრადიციული სამეცნიერო-კულტურული ურთიერთობები.

ავტორი: თამარ უჯუხუ