ნიადაგის მორფოლოგია

ნიადაგი ფორმირდება დეადქანიდან ნიადაგწარმოქმნის პროცესის შედეგად. ნიადაგი იძენს რიგ მნიშვნელოვან თვისებას და ნიშანს, მასში ჩნდება ახალი ნივთიერება, რომელიც არ იყო ნიადაგწარმომქმნელ ქანში. ნიადაგი ნაწევრდება გენეზისურ ჰორიზონტებზე და იძენს მხოლოდ მისთვის დამახასითებელ გარეგნულანმორფოლოგიურ ნიშნებს. ამგვარად, ნიადაგი განსხვავდება ნიადაგწარმომქმნელიქანისგან არა მარტო ნაყოფიერებით, არამედ მორფოლოგიური ნიშნებითაც, რომლებითაც შეიძლება ნიადაგის განსხვავება ქანისგან, და აგრეთვე ერთი ნიადაგის –მეორისგან. მორფოლოგიური ნიშნებით შეიძლება ვიმსჯელოთ ნიადაგწარმოქმნისპროცესის მიამრთულებასა და გამოხატულების ხარისხზე. ძირითადი მორფოლოგიურ-გენეზისური თვისება, რომლითაც საზღვრავენ და არჩევენ ნიადაგს, შემდეგია:

1) ნიადაგური პროფილის შენება;

2) ნიადაგის და მისიცალკეული ჰორიზონტების სიმძლავრე;

3) ფერი ან შეფერილობა;

4) მექანიკურიშედგენილობა;

5) სტრუქტურა;

6) შენება

7) ახალქმნილებები;

8) ჩანართები.

ნიადაგური პროფილის შენება. ნიადაგური ჭრილის წინა კედელზე ადვილადშესამჩნევია ვერტიკალურად ცვლადი ნიადაგური ჰორიზონტები, რომელბიცგანსხვავდება შეფერილობით, სტრუქტურით, სიმკვრივით და სხვა ნიშნით. ნიადაგისსაერთო ხედი, მისი იერი, რომელიც განპიროებბულია ვერტიკალური მიმართულებითსხვადასხვა მორფოლოგიური ნიშნით განსხვავებული ნიადაგური ჰორიზონტისგანლაგებით, წარმაოდგენს ნიადაგის შენებას. ნიადაგური ტიპის და ქვეტიპისთვისდამახასიათებელია განსხვავებული აგებულება. ნიადაგური პროფილის შენების განსაზღვრისას გამოიყოფა გეენზისურიჰორიზონტი. ნიადაგური პროფილის ძირითადი ჰორიზონტი აღინიშნება დიდი ასოებით: H2O, A, F, B, C და R. ამ ძირითადი სიმბოლოების აღნიშვნის სრულყოფისათვის შეიძლება
დაემატოს სხვა ასოებიც. ძირითადი ჰორიზონტი გენეზისურია და ასახავს ნიადაგის ფორმირების და
განვითარების თავისებურებას. H ჰორიზონტი წარმოადგენს ორგანული ნივთიერებით დომინირებულფენას, რომელიც ფორმირდება ნიადაგის ზედაპირიდან დაუშლელი ან ნაწილობრივ დაშლილი ორგანული მასალიდან. H ჰორიზონტი ხანგრძლივი დროის მანძილზე გაჯერებულია წყლით. H ჰორიზონტი შეიძლება იყოს წყლის ქვეშაც. O ჰორიზონტი ორგანული ნივთიერებით გამდიდრებული ფენაა. მოიცავს დაუ- შლელ ან ნაწილობრივ დაშლილ საფარს, რომელიც შედგება ფოთლებისგან, წიწვებისგან, ტოტებისგან, ხავსისა და ლიქენებისგან. შეიძლება იყოს მინერალურინიადაგის ზედაპირთან, ან, თუ დამარხულია – ზედაპირის ქვემოთ გარკვეულსიღრმეზე. A ჰორიზონტი წარმაოდგენს მინერალურ ჰორზონტს და ფორმირდება Oჰორიზონტთან ან მის ქვეშ ქანის სტრუქტურა მთლიანად ან ნაწილობრივ დარღვეულია და ხასიათდება ქვემოთ მოყვანილი ერთი ან მეტი ნიშნით: – აკუმულირებული ჰუმიფიცირებული ორგანული ნივთიერება შერეულია მინერალურ ფრაქციასთან და არ ამჟღავნებს F და B ჰორიზონტისთვისდამახასიათებელ თვისებას; – დამუშავებით, ძოვებით ან მსგავსი ზემოქმედების შედეგად შეძენილითვისებები. ჰორიზონტის მორფოლოგია ფორმირდება ზედაპირზე მიმდინარე პროცესებითდა განსხვავდება ქვემოთ მდებარე B და C ჰორიზონტების მორფოლოგიისგან. E ჰორიზონტი წარმოადგენს მინერალურ ჰორიზონტს, რომელიც ხასიათდება სილიკატური თიხის, რკინის, ალუმინის ან მათი კომბინაციის გაღარიბებით და ქვიშისდა მტვერის ნაწილაკების დაგროვებით, ქანის პირველადი სტრქუტურის მთლიანი ანუმეტესი ნაწილის დარღვევით. ჩვეულებრივ უფრო ღიაა, ვიდრე ქვემოთ მდებარე Bჰორიზონტი. ზედაპირთან მდებარე ჰორიზონტია, ანუ მდებარეობს O და A ჰო- რიზონტების ქვემოთ და B ჰორიზონტის ზემოთ. B ჰორიზონტი ფორმირდება A, E, O ან H ჰორიზონტების ქვემოთ. დამა- ხასიათებელი ნიშანია ქანის პირველადი სტრუქტურის უმეტესი ან მთელი ნაწილსირღვევა, ქვემოთ ჩამოთვლილ ერთ ან რამდენიმე კომბინაციასთან ერთად:

– სილიკატური თიხის, რკინის, ალუმინის, ჰუმუსის, კარბონატების, თაბაშირის ანკაჟმიწის ან მათი კომბიანციების ილუვიური კონცენტრაციები;

– კარბონატების გამოტუტვის ნიშნები;

– ერთნახევარჟანგების კონცენტრაციის ნარჩენები;

– ერთნახევარჟანგის აფკები, რომელთა გამოც ჰორიზონტის ფერის სიდიდე
რკინის ილუვაციის გარეშე დააბლია, ხოლო ფერის ინტენსივობა მაღალია და
ელფერი უფრო წითელია, ვიდრე მის ქვემოთ და ზემოთ მდებარე
ჰორიზონტებში;

– გარდაქმნა, რომელიც იწვევს სილიკატური თიხის ფორმირებას ან ჟანგეულებისგანთავისუფლებას ან ორივე პროცესს ერთად და რომელიც განაპირობებსმარცვლოვან, ბელტოვან ან პრიზმულ სტრუქტურას, თუ ტენიანობისცვლილებებს თან ახლავს მოცულობის ცვლიელბები.

ყველა სახის B ჰორიზონტი სიღრმითია. ამ ჰორიზონტს განეკუთვნება კარბონატების, თაბაშირის ან კაჟმიწის ილუვიური კონცენტარციების ფენა, რომელიცპედოგენეზისური პროცესების შედეგია (ფენა შეიძლება იყოს გამკვრიევბული ანგაუმკვრივებელი). მყიფე ფენაა, რომელსაც აღენიშნება შეცვლის ისეთ მაჩვენებელი, როგორიცაა პრიზმული სტრუქტურა ან თიხის ილუვიური აკუმულაცია. C ჰორიზონტი არ მიეკუთვნება მკვრივ ქვეშფენილ ქანს, ნაკლებად განიცდისპედოგენეზისური პროცესის ზემქომედებას და არ ახასიათებს H, O, A, E ან Bჰორიზონტებისთვის დამახასიათებელი თვისება.

R – ნიადაგის ქვეშფენილი მკვრივი ქანი. პატარა ასოები გამოიყენება დიდ ასოებთან ერთად რომელიმე ნიშნისაღსანიშნავად. მაგალითად, პატარა ასოები:

f – გარკინება,

g – გალებება,

ca –გაკარბონატება,

m – გათიხება და ა.შ.

დიდ ასოებთან შემდეგნაირად იწერება – A ან Bf ან Bg ან Bca და ა.შ. შესაძლებელია პატარა ასოების მოტანა ფრჩხილებში – (f) ან (g) ან (ca),
რაც მეტყველებს პროცესის შედარებით სუსტ გამოხატულებაზე. უფრო ზუსტი დახასიათებისთვის აგრეთვე იყენებენ ციფრულ ინდექსებს: B1, B2, B3, C1, C2 და ა.შ.

ნიადაგს, როგორც ბუნებრივ ისტორიულ სხეულს, თავისი წარმოქმნისპირობების, შედგენილობისა და თვისებების შესაბამისად გააჩნია გარეგნული ანუმორფოლოგიური ნიშნები. ნიადაგის მორფოლოგიის შესწავლა ხდება სწორკუთხა ორმოსმაგვარ ნიადაგურ ჭრილში. რომლის სიღრმე უნდა შეადგენდეს არანაკლებ 2, 5 მ. შესწავლისათვის საჭიროა სანტიმეტრებით დანაყოფიანი ლენტი, დანა ან სატეხი, გამადიდებელი შუშა და სხვა. ნიადაგის მორფოლოგიური ნიშნები წარმოადგენს ბუნებრივი პროცესების, მისი ფორმირების შედეგს, რომელიც გავლენას ახდენს ფიზიკურ და ქიმიურ თვისებებზე. მორფოლოგიური ნიშნები საველე პირობებში წარმოადგენას გვაძლევს ჰუმუსისა და რკინის ჟანგის რაოდენობაზე, აგრეთვე ნიადაგის ფორმირებაზე და ზოგიერთ ფიზიკურდა ქიმიურ თვისებებზე. ნიადაგის ძირითად მორფოლოგიურ ნიშნებს მიეკუთვნება შემდეგი:

1. ნიადაგისპროფილი,

2. ნიადაგის ფერი,

3. ახალქმნილები,

4. ნიადაგის სტრუქტურა,

5. ჩანართები.

მოკლედ განვიხილოთ თითოეული ნიშანი ცალ–ცალკე. ხოლო უფრო დაჭვრილებითმოცემული იქნება ნიადაგის ცალკეული ტიპების გაცნობისას.

ნიადაგის პროფილი და ჰორიზონტების ინდექსირება ნიადაგის პროფილი ანუ შენება წარმოადგენს ნიადაგწარმომქმნელი ქანებისნიადაგად გარდაქმნისა და დიფერენციაციის შედეგს. ამ პროცესების შედეგადწარმოიქმნება გენეზისური ჰორიზონტები. გენეზისური ჰორიზონტების შეთანაწყობას განსაზღვრავს ნიადაგწარმოქმნის პროცესი. ნიადაგის პროფილი არ წარმოადგენს მარტო ნიადაგური ჭრილის კედელს, არამედ ბუნებრივ სხეულს, რომელიც წარმოდგენას გვაძლევს ზედაპირიდ ან სიღრმისაკენ გენეზისური ჰორიზონტების შენებაზე, ასევე გრანულმეტრული, მინერალოგიური, ქიმიური შედგენილობის, ფიზიკური, ფიზიკურ–ქიმიური 124 თვისებების შესახებ დედაქანამდე. ნიადაგის პროფილის შენებაზე და გენეზისური ჰორიზონტების დიფერენცირებაზე გავლენას ახდენს ვერტიკალური დინებითნივთიერების გადაადგილება, ასევე, ენერგია მრავალწლიანი ციკლის მიხედვითდა ვერტიკალურ პროფილში ცოცხალი ორგანიზმების (ფესვთა სისტემის, მიკროორგანიზმების, ნიადაგწარმომქმნელი ცხოველების) განაწილება. გენეზისური ჰორიზონტები წარმოიქმნება ნიადაგის თანდათანობითიფორმირების პროცესში. ზოგჯერ მათ შორის არსებობს გამოკვეთილი საზღვრები, ზოგჯერ კი თანდათანობით გადადის ერთი ჰორიზონტი მეორეში. არსებობს ნიადაგური პროფილის შენების ორი ძირითადი ტიპი: ავტომორფულიდა ჰიდრომორფული. პირველი ტიპის ფორმირება ხდება წყალგამყოფებზე, სადაც კარგდრენირებას აქვს ადგილი. მისი ფორმირება ხდება ატმოსფერული ტენის გავლენით. სისტემატური დაღმავალი დენით ადგილი აქვს ქიმიური ელემენტების კანონზომიერგადაადგილებას ზემოდან ქვევით. ამ პირობებში ნიადაგის ტენის რეჟიმი შეიძლება იყოს, როგორც გამრეცხი, ასევე არაგამრეცხი. ჰიდრომორფული ნიადაგური პროფილის შენების ტიპის დროს ნიადაგწარმოქმნა მიმდინარეობს გრუნტის წყლის ზემოქმედებით, რომელიც პერიოდულად ან მუდმივადნიადაგის ფენას ამდიდრებს განსაზღვრული ქიმიური ელემენტებით და ქმნის სპეციფიკურ გეოქიმიურ მდგომარეობას. ამ პირობებში ნიადაგური ტენის რეჟიმიშეესაბამება გაჟონვას. კაპილარების საშუალებით გრუნტის წყალი ნიადაგის ფენასამდიდრებს სხვადასხვა შენაერთებით. სხვადასხვა ტიპის ნიადაგების გენეზისური ჰორიზონტები ერთმანეთისაგან განსხვავდება პროფილის შენებით, სისქით, ფერით და სხვა ნიშნებით.

ნიადაგის გენეზისური ჰორიზონტები – ესაა ერთგვაროვანი სისქის ნიადაგისფენა, რომელიც ქმნის პროფილს და ერთმანეთისგან განსხვავდება მორფოლოგიურინიშნებით, შედგენილობით და თვისებებით. მათი გამოყოფა ხდება ფერისსაფუძველზე. ნიადაგის პროფილის მთავარი ჰორიზონტებია:

1. ჰუმუსოვანი ანუ აკუმულაციის(დაგროვების) და აღინიშნება A–თი,

2. გარდამავალი ანუ გამორეცხვის – B და

3. ჩარეცხვის ანუ გამოფიტვის ქერქი – C. ჩარეცხვის ანუ გამოფიტვის ქერქის ქვევითაა ქვაფენილი ქანი და პირობით აღინიშნება D–თი.

ეს უკანასკნელი ნიადაგის ჭრილისაღწერის დროს იშვიათად გვხვდება. ხშირ შემთხვევაში, თითოეული გენეზისური ჰორიზონტი იყოფა ქვეჰორიზონტებად და აღინიშნება A 1 A2 B1 B2 და სხვა. ტყისა და ბუნებრივ ბალახმცენარეულობის ქვეშ ნიადაგის პროფილის შესწავლისდროს გამოიყოფა ჰორიზონტი A0. რომელიც იქმნება ტყის ან ბალახმცენარეულობისჩამონაცვენით. ფოთლები, ტოტები, ნაყოფები და ღეროები განიცდის გარდაქმნას –ლპობას. თუ ნიადაგის პროფილში გალებებას აქვს ადგილი, აღინიშნება G–თი. თითოეული გენეზისური ჰორიზონტის სისქე ერთმანეთისაგან განსხვავდება. ვაკე რელიეფის პირობებში ჰორიზონტები მეტი სისქით ხასიათდება, ვიდრე ფერდობებზე. აგრეთვე განსხვავდება აგებულებით (ფორიანობა და სიმკვრივე).

არსებობს ნიადაგები ძალიან მკვრივი, მომკვრივო, მკვრივი, ფხვიერი და სხვა. ჰუმუსოვან ანუ აკუმულაციის ჰორიზონტში მიმდინარეობს მკვდარი ორგანულინივთიერების დაშლა–გარდაქმნა და ნეშომპალის სისტემატური დაგროვება. ამასთანავე, ადგილი აქვს ნაცრის ელემენტების აკუმულაციას, რაც საჭიროა მცენარის კვებისათვის. ამ ჰორიზონტის ფერი უმეტესად შავი, მოშავო, მუქი ყომრალია, რასაც ორგანულინივთიერების რაოდენობა განსაზღვრავს. სისქე წითელმიწებში უმეტეს შემთხვევაში15-25 სმ აღემატება, გაცილებით მეტს შავმიწა ნიადაგების პირობებში. ჰუმუსოვანი ჰორიზონტის შემდეგ იწყება გარდამავალი ანუ გამორეცხვისჰორიზონტი. ნიადაგის ხსნარი, რომელშიც გახსნილია ნეიტრალური და სუსტი ტუტე ნივთიერებები, გამორეცხავს ქლორიდებს, ნატრიუმის სულფატს და მაგნიუმს. სუსტი მჟავე ხსნარი გამორეცხავს კალციუმის სულფატს და კარბონატებს. ნიადაგური ხსნარისმოქმედებით ადგილი აქვს ნაცრის ელემენტების გადაადგილებას შემდგომჰორიზონტში. რის გამოც ჰორიზონტი ღებულობს რუხ შეფერვას, როგორიცაა ეწერმიწა ნიადაგები ტაიგაში. გამორეცხვის ჰორიზონტს ელუვიურ ჰორიზონტსაც უწოდებენ. ამფენის სისქე წითელმიწა ნიადაგებში 20-40 სმ ფარგლებს შორის მერყეობს. ნიადაგის ფერი ბუნებრივი, დაუშლელი ნიადაგის ფერი ერთ–ერთი მთავარი მორფოლოგიურინიშანია, რომელიც წარმოდგენას გვაძლევს ნიადაგის სხვადასხვა თვისებაზე. ფერი არისნიადაგის ტიპის ერთ–ერთი დიაგნოსტიკური მაჩვენებელი. ფერის მიხედვით 126 მრავალმა ნიადაგურმა ტიპმა მიიღო სახელწოდება, როგორიცაა: შავმიწები, წითელმიწები, ყვითელმიწები და სხვა. ერთი და იგივე ნიადაგის სხვადასხვა ჰორიზონტის ფერი ერთმანეთისაგანგანსხვავდება. ფერს განსაზღვრავს ქიმიური შედგენილობა და ნაწილობრივ, სტრუქტურა და ტენიანობა. ნიადაგის ზედა ფენის მუქ შეფერვას განსაზღვრავს ჰუმუსოვანი შენაერთების სიჭარბე. მოწითალოჟანგისფერი გვიჩვენებს რკინისჟანგეულობის გარკვეული რაოდენობის არსებობაზე. შავი ლაქა და ფენები წითელ–ყომრალი ფონით დაკავშირებულია მანგანუმის და რკინის ჰიდროჟანგის არსებობასთან. თეთრი ფერი, როგორც წესი, მიგვითითებს კარბონატებისა და სულფატების არსებობაზე. ქვედა C ჰორიზონტის შეფერვას ძირითადად განსაზღვრავს ნიადაგწარმომქმნელი ქანის ქიმიური შედგენილობა. შეფერვა იცვლება ტენიანობის ხარისხისა და სინათლის წყაროს მიხედვით. ამიტომ ფერის საბოლოო დადგენისათვის მიღებულია ნიმუშებზე დაკვირვება ჰაერმშრალ მდგომარეობაში დღის სინათლის პირობებში. ფერების განსაზღვრის უნიფიცირებისათვის ს. ა. ხაზაროვმა შეიმუშავა ფერებისსამკუთხედი, რომელთა წვეროებზე განლაგებულია თეთრი, შავი და წითელი ფერი, მათ შორისაა გარდამავალი ფერები. საზღვარგარეთ ფართოდ იყენებენ მანსელისფერების ცხრილს, როგორც ეტალონი ფერის განსაზღვრისათვის. აღსანიშნავია ის, რომ ფერი განისაზღვრება თვალით, რაც სუბიექტურია. ამიტომ თანამედროვე პირობებში მიმდინარეობს მეთოდიკის დამუშავება ნიადაგის ფერისობიექტური განსაზღვრისათვის. ლაბორატორიულ პირობებში ფერის განსაზღვრა შეიძლება ფოტომეტრით. ამ მიმართულებით პირველი მუშაობა ჩაატარა გ. პოკროვსკიმ 1928 წელს. მნიშვნელოვანი გამოკვლევები ნიადაგის ფერის დასადგენად ჩაატარა ი.ი. კარმანოვმა (1973) სპექტრო–ფოტომეტრის გამოყენებით.

ნიადაგურ პროფილში ცალკეული ჰორიზონტის ფერი შეიძლება იყოს ერთგვაროვანი და არაერთგვაროვანი. ერთგვაროვანი შეფერვა გვიჩვენებსერთფეროვნებას, რომელიც არ იცვლება მოცემული ჰორიზონტის ფარგლებში. არაერთფეროვანი შეფერვა თანდათანობით იცვლება ჰორიზონტის ზედა ფენებიდანქვევითკენ, როგორიცაა: მუქი ყომრალიდან – ყომრალისაკენ, მუქი რუხიდან – რუხფერამდე და ა. შ. 127 ჰორიზონტის არაერთგვაროვანი შეფერვის დროს სხვადასხვა ფერი ერთიმეორესცვლის, გარკვეულ, ძალზე მცირე ფართობზე, ასეთებია: ლაქობრივი, სარტყლობრივი, უთანაბრო, ჭრელი, მოზაიკური და სხვა. ნიადაგის ახალქმნილები ნიადაგწარმოქმნის პროცესში ადგილი აქვს ქიმიური ელემენტების განაწილებასნიადაგის პროფილში. ამ ელემენტების ნაწილის გადაადგილება ხდება თანაბრად, ნაწილი კი ქმნის სხვადასხვა შედგენილობისა და ფორმის შენაერთს, რის შედეგად წარმოიქმნება ახალქმნილები. ახალქმნილები ეწოდება ყველა იმ მარცვლებს, კონკრეციებს და ლაქებს, რომლებიც გვხვდება ნიადაგში. ახალქმნილები ძირითადად ახასიათებს ჩარეცხვის ჰორიზონტს და წარმოიქმნება გამორეცხვისა და ჩარეცხვის პროცესების შედეგად. ახალქმნილებს ვ. ა. კოვდა (1973) სპეციფიკურ მეორად მინერალებს უწოდებს და მათწარმოქმნას განსაზღვრავს გამოფიტვისა და ნიადაგწარმოქმნის პროცესები. ახალქმნილების შესწავლა წარმოდგენას გვაძლევს ნიადაგში მიმდინარე პროცესებზე. ახალქმნილები მორფოლოგიურად და ქიმიური შედგენილობითს ხვადასხვაგვარია. მორფოლოგიურად ახალქმნილები შეიძლება იყოს ნალექი და ფაფისმაგვარი, რომლითაც დაფარულია სტრუქტურული აგრეგატების ზედაპირი. ზოგჯერ აგრეგატების ზედაპირზეა სქელ შრედ განლაგებული ქერქი, ნაცხები, მილაკები, ბზარები. მცენარის ფესვებისა და ცხოველების მიერ დატოვებული ხვრელები ამოვსებულია ამა თუ იმ ნივთიერებით. აგრეთვე, ახალქმნილები წარმოდგენილია მარცვლებისა და კონკრეციების სახით. შედგენილობის მიხედვით ახალქმნილების სახითაა თითქმის ყველა მინერალის წარმომადგენელი, როგორიცაა: სულფიდები, ჟანგეულები, ნიტრატები, კარბონატები, სულფატები, ფოსფატები, სილიკატები. ტაიგის ზონაში ეწერნიადაგებში შედარებით ტიპური ახალქმნილები წარმოიქმნება, როგორიცაა რკინისა და მანგანუმის ჰიდროჟანგები. აგრეთვე მასთან ერთადაა მეორადი რკინისებრი სილიკატები. რკინისმაგვარი ახალქმნილები თიხა ნიადაგებში წარმოდგენილია წვრილი კონკრეციებით (ორშტეინები), ნაკლებად გავრცელებულია სუფთა ნამგანუმის ახალქმნილები. იგი წარმოდგენილია შავილაქებით ან საფანტისმაგვარი კონკრეციებით (წითელმიწები). ჰიდრომორფული 128 ნიადაგებისთვის დამახასიათებელია თავისებური მილისმაგვარი კონკრეციები, წარმოქმნილი მკვდარი ფესვების ირგვლივ, რომელიც შედგება რკინის ფოსფატებისგან. ტყეს ტეპის ზონის ნიადაგებში ნაკლებადაა განვითარებული რკინა–მანგანუმისახალქმნილები. მათ ადგილს ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ იკავებს კარბონატების ახალქმნილები.

ზომიერი კლიმატის მშრალი სტეპების პირობებში კარბონატებისა და თაბაშირისახალქმნილებთან ერთად გვხვდება წყალხსნადი მინერალები – ქლორიდები და სულფატები. სუბტროპიკული და ტროპიკული სარტყელის უდაბნოს პირობებში ჭარბობსთაბაშირისა და წყალხსნადი ქლორიდულ–სულფატური ახალქმნილები. უდაბნოს ნიადაგებისთვის შუა აზიისა და ყაზახეთის ზოგიერთ რაიონებში გავრცელებულია რელიქტური ახალქმნილები. ტენიანი სუბტროპიკული და ტროპიკული ზონის ნიადაგებში ახალქმნილების სახით წარმოდგენილია რკინისა და მანგანუმისკონკრეციები. ახალქმნილებს მიეკუთვნება ე.წ. კაჟმიწის ფიფქი, წარმოქმნილი ენერგიული გამორეცხვის შედეგად. კაჟმიწის ფიფქი განსაკუთრებით დამახასიათებელია ტყის მჟავე ნიადაგებისათვის. იგი წარმოადგენს თხელ ნაცხებს ნიადაგის აგრეგატების ზედაპირზე. ნიადაგის ახალქმნილების გეოგრაფია დაკავშირებულია ნიადაგ წარმოქმნის პირობებთან. მარილის ახალქმნილები დამახასიათებელია უდაბნოს დამლაშებული ნიადაგებისათვის. განსაკუთრებით დიდი სისქითაა წარმოდგენილი ჩრდილოეთამერიკაში (კალიფორნია), სამხრეთ ამერიკაში (ჩილე), აფრიკაში (საჰარა) და ნაკლებადაა აზიასა და ავსტრალიაში. თაბაშირის ახალქმნილები ტიპურია მშრალი სტეპების ოლქების ნიადაგებისათვის, ყველა კონტინენტის ნახევარუდაბნოსა და უდაბნოებში. კარბონატების ლაქები და სხვა მიკროფორმირების ახალქმნილები ფართოდაა გავრცელებული სტეპების, მშრალი სტეპების, ნახევარუდაბნოებისა და უდაბნოს ნიადაგებში. აგრეთვე გვხვდება არქტიკულ უდაბნოებში. კაჟმიწის აფსკი გავრცელებულია ყომრალ, ლესივირებულ და ფსევდოლებიან ნიადაგებში. აგრეთვე გვხვდება ნახევარუდაბნოებისა და უდაბნოებში. მანგანუმ–რკინისებურ–ჰუმუსოვანი კონკრეცია და ფენები გავრცელებულია ტიპურ წიწოვან ტყეში, სადაც გაბატონებულია ეწერ–წარმოქმნის პროცესი. ნიადაგის სტრუქტურა სტრუქტურა არის ნიადაგის თვისება – დაიშალოს სხვადასხვა ფორმისა და ზომის აგრეგატად. ეს აგრეგატები თავისი წარმოშობითა და თვისებებით განსხვავდება ქანისა და ნიადაგის სხვა მექანიკური ნაწილისაგან. აგრეგატები შედგება ნიადაგის მრავალი მექანიკური ნაწილისაგან, როგორიცაა – ქვიშა, თიხა, მტვერი და სხვა, რომლებიც ურთიერთშორის კოლოდებს შეუწებებია.

სტრუქტურის მიხედვით არჩევენ სტრუქტურიან, სუსტ სტრუქტურიან და უსტრუქტურო ნიადაგებს. სტრუქტურული აგრეგატების ფორმა, ზომა და სიმტკიცე დიდ გავლენას ახდენსნიადაგში მიმდინარე სხვადასხვა პროცესზე. გენეზისური ჰორიზონტები ერთმანეთისგან განსხვავდება სტრუქტურული აგრეგატების თვისებებით. ამ უკანასკნელის სიმტკიცეს განსაზღვრავს რიგი პროცესები, პირველ რიგში, ბიოლოგიური პროცესის ხასიათი, ჰუმუსისა და წვრილ დისპერსიული ნაწილაკების რაოდენობა და შემადგენლობა, შთანთქმული კათიონებისა და ნიადაგის ხსნარის შემადგენლობა. სტრუქტურიან ნიადაგში წყალი ადვილად ჟონავს და კარგად ნაწილდება, კარგია აერაცია, ხელსაყრელი პირობებია ბიოქიმიური პროცესებისათვის და მცენარე უზრუნველყოფილია საკვები ნივთიერებებით. ამიტომ დიდი ხანია ცნობილია სტრუქტურის მნიშვნელობა ნიადაგის ნაყოფიერებისათვის. არჩევენ ნიადაგის სტრუქტურის სამ მთავარ ტიპს,. განვიხილოთ თითოეულის ტრუქტურული ტიპი:

1. კუბურ ტიპს აქვს თითქმის ერთნაირი ზომა, სამი განზომილებით და არასწორიწიბოები, ფორმით კუბს უახლოვდება. ახასიათებს რთული მრავალწახნაგები. ძირითადად ახასიათებს ჰუმუსოვან ჰორიზონტს. ამ ტიპის სტრუქტურაში არჩევენ: ბელტოვანს (<5 სმ), კოშტოვანს (5–1 სმ) კაკლისებრს (10-5 მმ) და მარცვლოვანს (5-0, 25მმ).

2. პრიზმული აგრეგატები მოგრძო ვერტიკალური ფორმისაა და ახასიათებსნიადაგის ქვედა ფენას. პრიზმულ ფორმას მიეკუთვნება სვეტისებრი. ზომის მიხედვითშეიძლება იყოს მსხვილი, საშუალო და წვრილი.

3. ფიქალური სტრუქტურა ახასიათებს ალუვიურ ნიადაგებს, რომლებიც ზოგჯერფენების სახითაა წარმოდგენილი. ზომის მიხედვით შეიძლება იყოს მსხვილი, საშუალოდა წვრილი. მტკიცე სტრუქტურის მქონე ნიადაგები წყლის მოქმედებით ნაკლებად იშლებიან. სტრუქტურის სიმტკიცეს დიდი პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს ნიადაგისდამუშავების, წყლის წვეთის მოქმედების წინააღმდეგ და სხვა. კოლოიდებით და ჰუმუსოვანი ნივთიერებით (ჰუმინის მჟავა) მდიდარი ნიადაგები მტკიცე სტრუქტურითხასიათდებიან. სტრუქტურის შექმნის ერთ–ერთ პირობას წარმოადგენს ნიადაგის ტენიანობა. ჰუმუსში ჰუმინის მჟავას მეტი რაოდენობა, შთანთქმის დიდი ტევადობა და შთანმთქავ კომპლექსში Ca – ის სიჭარბე მტკიცე სტრუქტურიანობის შექმნის პირობაა, რაც შავმიწა ნიადაგებს ახასიათებს. AI2O3 და Fe2O3 კოლოიდების ზეგავლენით მტკიცე სტრუქტურა ახასიათებს წითელმიწა ნიადაგებს. ეწერი ნიადაგები, რომელიც ფუძეებითღარიბია, ნაკლები რაოდენობით შეიცავს ჰუმუსს და კალციუმს, ხასიათდება სუსტისტრუქტურიანობით. აგრეგატული მდგომარეობის შექმნის მნიშვნელოვანი ფაქტორია ნიადაგისწესიერი დამუშავება. ნიადაგის სტრუქტურა მისი გამოყენების პროცესში იცვლება, გაკულტურების ხარისხის ამაღლებასთან ერთად, ორგანული სასუქების შეტანა, ეწერინიადაგების მოკირიანება და სხვა აუმჯობესებს ნიადაგის სტრუქტურას. ჩანართები ჩანართები არის ნათლად გამოკვეთილი საგნები ან ელემენტები ნიადაგში, რომელიც გენეტიკურად არაა დაკავშირებული ნიადაგწარმოქმნის პროცესთან. ნიადაგში ჩანართების სახით გვხვდება მთის ქანისა და აგურის ნატეხები, ცხოველების ძვლები, მცენარეული ნაშთები (ღერო, ტოტი, ფესვები), ჭაობის ტორფი, ასევე არქეოლოგიური ნაშთები – ძველი კულტურის კვალი და სხვა.

არქეოლოგიური გათხრების დროს ნაპოვნი ძვალი ადამიანების საცხოვრებელი ადგილები, მიწათმოქმედების იარაღები და სხვა წარმოდგენას გვაძლევს ნიადაგის ევოლუციაზე. ნიადაგის მიკრომორფოლოგია თანამედროვე პირობებში ნიადაგის მორფოლოგიური ნიშნების დეტალურიშესწავლისათვის იყენებენ მიკრომორფოლოგიურ მეთოდს. მიკრომორფოლოგიას, როგორც ნიადაგმცოდნეობის დამოუკიდებელ ნაწილს, საფუძველი ჩაეყარა გერმანელი მეცნიერის ვ.ლ. კუბიენის შრომებით. ნიადაგის მიკრომორფოლოგიური შესწავლისას აუცილებელ პირობასწარმოადგენს მიკროსკოპის გამოყენება. მიკროსკოპი ნიადაგის ზოგიერთიკომპონენტის შესწავლაში გამოყენებული იქნა XIX საუკუნის შუა ხანებში. ამჟამად ნიადაგის კვლევაში მიკრომორფოლოგიურ მეთოდს ფართოდ იყენებენ სხვადასხვა სამეცნიერო და სასწავლო დაწესებულებებში. მიკრომორფოლოგიური მეთოდი საშუალებას იძლევა შესწავლილი იქნასსხვადასხვა პროცესი და თვისება, რომლის გამოკვლევა შეუძლებელია ფიზიკური და ქიმიური მეთოდებით. მიკრომორფოლოგიური შესწავლა ხდება დაუშლელი სტრუქტურის ნიადაგისა და გამოფიტვის ქერქის ცალკეული ნატეხის შლიფებზე. ნიადაგმცოდნეობაში ახალ მეთოდს წარმოადგენს ნიადაგის დაუშლელი სტრუქტურის შლიფების მიკრომორფოლოგიური ნიშნების ცოდნა ნიადაგის გენეზისის შესწავლისათვის. მიკრომორფოლოგიური გამოკვლევით ნიადაგსა და გამოფიტვის ქერქში ბევრი პროცესი დადგინდა, რომელიც წინათ უცნობი იყო. კერძოდ, ნიადაგის ნაწილაკების, უმთავრესად წვრილდისპერსიული ნაწილაკების დაშლით ზოგიერთი ახალქმნილების ზრდა. ამ დროს ნიადაგის მასის მოცულობას იკავებს თანაბარი მოცულობითახალქმნილი ნივთიერებები.

სხვადასხვა გენეზისური ჰორიზონტების მიკრომორფოლოგიური შედგენილობა განსხვავებულია. მისი შესწავლა წარმოდგენას გვაძლევს ნიადაგის მიკროშედგენილობის და მიკროწყობის თავისებურებაზე. ცნება ნიადაგური საფარის სტრუქტურის შესახებ დედამიწის ზედაპირზე ნიადაგწარმომქმნელი ფაქტორების ცვალებადობა გავლენას ახდენს ნიადაგური ზონებისა და ქვეზონების ფორმირებაზე. ამავე დროს, შესაძლებელია ნიადაგურ ზონაში ადგილი ჰქონდეს ნიადაგური საფარის სწრაფ ცვალებადობას და არა თანდათანობას. ასეთ შემთხვევაში, წამყვან ფაქტორს წარმოადგენს მეზო და მიკრორელიეფის ფორმები. ასეთი მოვლენა აღნიშნული იყო ჯერ კიდევ ვ.ვ დოკუჩაევის (1895) მიერ და იგი დაედო საფუძვლად ნიადაგისკარტოგრაფირების მეთოდიკას. კ.დ. გლინკამ პირველმა მიაქცია ყურადღება ზონალობაში ,,ნიადაგის ტოპოგრაფიის“ შესწავლის აუცილებლობას, არა მარტორელიეფის ხასიათის მკვეთრი ცვალებადობის, არამედ თითქმის შეუმჩნეველი მიკრორელიეფის ფორმის გათვალისწინებითაც. რელიეფის ელემენტების კავშირის დადგენისათვის ნიადაგების კარტოგრაფირებისათვის პირველ რიგში ირჩევენ მოცემული რაიონის ტიპურ ადგილს , რომელიც წარმოადგენს საყრდენს (,,გასაღებს“) შემდგომი კვლევისათვის. საყრდენ ადგილზე დეტალური შესწავლით დგინდება კავშირი რელიეფის ელემენტების მცენარეულ ასოციაციასთან, ნიადაგწარმომქმნელი ქანის შედგენილობასთან, მიკროკლიმატთან და ნიადაგთან. ეს საშუალებას იძლევა შესწავლილი იქნას ნიადაგების სხვადასხვაობა მოცემული რაიონის მეზო და მიკრორელიეფის ფორმებთან დაკავშირებით. მკვლევარს ეძლევა ფართო შესაძლებლობა გამოიყენოს ჰიფსომეტრული საფუძველი ნიადაგური რუკების შედგენისათვის. მოცემული ტერიტორიის შიგნით ნიადაგები არაერთგვაროვნებით ანუსიჭრელით ხასიათდება, რომელიც გამოწვეულია მეზო და მიკრორელიეფისელემენტების ცვალებადობით და აგრეთვე, ნიადაგწარმომქმნელი ქანებით, ეროზიული პროცესებით, მეწყერული მოვლენებით, მცენარეების გავლენით, ნიადაგის სხვადასხვა ასაკით, ცხოველთა და ადამიანთა გავლენით.

ნეუსტროევმა დაასაბუთა ნიადაგური კომპლექსის კავშირიმიკრორელიეფთან და შეთანაწყობილი კავშირი მეზორელიეფის ფორმასთან. ნიადაგური საფარის სტრუქტურა შეიძლება გამოწვეული იყოს არა მარტორელიეფის ფორმით, არამედ სხვა ფაქტორებით, როგორიცაა: ნიადაგწარმომქმნელი ქანის შემადგენლობა, რელიეფის განვითარების ხარისხი და მისი ელემენტების ხნოვანება, გრუნტის წყლის გავლენა და სხვა. ს.ს. ნეუსტროევი მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ წარმოდგენა ნიადაგის ზონალობის შესახებ შეიძლება შეიცვალოს ზონალური ანოლქის ნიადაგური კომბინაციით. მან პირველმა, დაამუშავა საკითხი ნიადაგურისაფარის სტრუქტურის განვითარებისა რელიეფის განვითარებასთან დაკავშირებით. აღმოსავლეთი აფრიკის ნიადაგების შესწავლის დროს ინგლისელმა მეცნიერმა დ. მილნამ შექმნა სწავლება კატენების (კატენი ლათინურია – ნიშნავს ჯაჭვს) წარმოქმნისკანონზომიერებისა, რომელიც რეგულირდება არამარტო მეზორელიეფის ფორმებით, ასევე ამ ფორმების ასაკით და ნიადაგწარმომქმნელი ქანების შემადგენლობით. ამის დადგენა არ იყო შემთხვევითი. ნიადაგური საფარის გაცნობა და ნიადაგის ეფექტური გამოყენება შეუძლებელია ნიადაგური რუკის გარეშე. ნიადაგური რუკა, ესაა, ბუნებაში არსებული ნიადაგურისაფარის შემცირებული და განზოგადებული გადმოტანა ქაღალდზე. მასშტაბის საშუალებით. იგი წარმოდგენას გვაძლევს ცალკეული კონტინენტის რეგიონების, რაიონების მიხედვით ნიადაგების ცალკეული ტიპის გავრცელებაზე.

ავტორი: თ. ურუშაძე

გამოყენებული ლიტერატურა:

ნიადაგების გეოგრაფია ნიადაგმცოდნეობის საფუძვლებით, ვ. ბლუმი

ნიადაგების გეოგრაფია, თ. ურუშაძე

Д. А. Роуэлл-Почвоведение. Методы и использование.”Колос”, М, 1998.