უმთვარო ღამეში, ქალაქგარეთ, ქუჩების განათებასა და მტვერს მოშორებით, მოწმენდილი, უღრუბლო ცა აურაცხელი ვარსკვლავებით მოფენილი წარმოგვიდგება. სხვადასხვა სიკაშკაშისა და სხვადასხვა ფერის ვარსკვლავები, თუმცა მხიარულად ციმციმებენ, მაგრამ ერთი შეხედვით ცაზე უძრავად “მიჭედილნი” გვეჩვენებიან. მხოლოდ ხანგრძლივი დაკვირვება გვარწმუნებს, რომ ვარსკვლავები ამოდიან ცაზე ჰორიზონტის აღმსავლეთ ნაწილში, დინჯად და თანაბარი სიჩქარით მოძრაობენ ცის თაღზე ჯერ სულ ზევით და ზევით, შემდეგ კი დაეშვებიან ქვევით-კვლავ ჰორიზონტისკენ და მოეფარებიან უკანასკნელს მის დასავლეთ მხარეზე.
ასე ხდება ახლა ჩვენს თვალწინ ყოველ ღამეს და ასევე ხდებოდა მრავალი წლისა და მრავალი საუკუნის წინათაც, ჩვენს წინაპართა თვალწინ.
ადამიანი, კაცობრიობის განვითარების ყოველ საფეხურზე, ჩაფიქრებია ვარსკვლავებით მოჭედილი ცის საიდუმლოებას. კანონზომიერებანი, რომელნიც ვარსკვლავთ ხილულ მოძრაობას ახასიათებენ, ადამიანს შეუმჩნევია ჯერ კიდევ უძველეს დროში, განვითარების უმდაბლეს საფეხურზე, ეს კანონზომიერებანი პირველყოფილ ადამიანს იმისთვის გამოუყენებია, რომ დროის ერთგვარი აღრიცხვა შემოეღო, ამა თუ იმ სეზონის ანუ წლის დროის მოახლოება შეეტყო, რამდენადაც წლის სხვადასხვა დროს ცაზე ვარსკვლავთ სხვადასხვა ჯგუფი ამოდის და ჩადის. ამდენად, ადამიანი დროულად მოემზადებოდა თესვისთვის, მკისათვის და სხვა სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოსათვის. ამავე დროს იგი, გამოიყენებდა ვარსკვლავთ განლაგებას ცაზე გზის გასაგნებად ხმელეთსა თუ ზღვაზე.
ჯერ კიდევ პირველყოფილმა ადამიანმა, რომელიც ვარსკვლავებიან ცას აკვირდებოდა, შეაერთა ვარსკვლავები გონებაში ჯგუფებად, რომლებიც საგნების, მხეცების, ფრინველების და ადამიანების ფორმით წარმოესახა. მხოლოდ შორეული მსგავსება უკანასკნელებთან უწყობდა ხელს ადამიანს მოეხაზა მთელი ცა ასეთი ჯგუფებით ანუ თანავარსკვლავედებით. მათი სახელწოდებანი, შორეულ წარსულში აღმოცენებული და უმეტესად მითოლოგიასთან ან ცრურწმენასთან დაკავშირებული, დღემდე შემორჩენილია.
ვინ არ იცნობს, მაგალითად, დიდი ძე დათვის თანავარსკვლავედს, რომელიც ცის ჩრდილოეთ მხარეზე სხვა ჯგუფებში ადვილად გამოირჩევა მისი შვიდი კაშკაშა ვარსკვლავის საშუალებით. მართალია, მისი მოყვანილობა სრულიადაც არ მოგვაგონებს დათვის ფიგურას, მაგრამ მას მიამსგავსა ეს ვარსკვლავები პირველყოფილმა ადამიანმა, რომლის გონებას ამ მხრივ ცრუ ფანტაზია შემატა ცრურწმენამ.
მაგრამ, ყველგან და ყოველთვის კი არ ეწოდებოდა მას დიდი ძუ დათვი, მაგალითად ჰომეროსის დროს ბერძნები მას ეტლს უწოდებდნენ, არაბები მას ადამიანის გასვენების ცერემონიის სურათებს უკავშირებდნენ და სხვა. ყოველი თანავარსკვლავედი ამ მხრივ სხვადასხვა ძველი კულტურის ან რწმენის ამსახველია. მაგრამ ამჟამად მათ სახელწოდებებს მხოლოდ ცაზე ორიენტაციისთვის და ცალკე ჯგუფების გამორჩევისა და აღნიშვნებისთვის აქვს აზრი და გამოყენება. დიდი ხანია განვლო დრომ, როცა თანავარსკვლავედებს რაღაც იდუმალ გავლენას მიაწერდნენ ადამიანის ბედზე.
გამოვიდეთ გარეთ უმთვარო ღამეს და შევხედოთ მოწმენდილ ცას. თუ არ გვიშლის ხელოვნური განათება, მაგალითად ქუჩის ელექტროენერგიის სახით, ცაზე უამრავ ვარსკვლავს დავინახავთ. დავდგეთ პირით ჩრდილოეთისკენ. ადვილად ვიპოვით შვიდი კაშკაშა ვარსკვლავის ჯგუფს-დიდ ძუ დათვს. დავიხსომოთ მათი განლაგება-ფიგურა და ერთი-ორი საათის შემდეგ კვლავ შევხედოთ ამ ჯგუფს. შევნიშნავთ, რომ თუმცა ამ შვიდი ვარსკვლავის ურთიერთ განლაგება არ შეცვლილა და ისინი კვლავ ისეთსავე ფიგურას ქმნიან, მაინც მთლიანი ჯგუფის მდებარეობა ცაზე უკვე სხვაა. ეს თანავარსკვლავედი, ისევე როგორც ყველა სხვა, შემოტრიალებულა ცაზე საათის ისრის მოძრაობის საწინააღმდეგოდ, რაც შეესაბამება მიმართულებას აღმოსავლეთიდან დასავლეთით, რაკი პირით ჩრდილოეთისკენ ვდგავართ.
ამდენად, თუ დაკვირვებას განვაგრძობთ, დავრწმუნდებით რომ მთელი ცა მრგვალი ნელა და თანაბრად ბრუნავს აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ.
სინამდვილეში ცა არ ბრუნავს. ცა არც არსებობს, როგორც რაღაც მთლიანი მყარი საგანი. ჩვენს ზემოთ გაშლილია მხოლოდ სამყაროს უსასრულო სივრცე, რომელშიაც სხვადასხვა მიმართულებით და სხვადასხვა მანძილზე ჩვენგან და ერთი მეორისგან მრავლად გაბნეულია ვარსკვლავები. ჩვენ მხოლოდ გვეჩვენება, ისე გვესურათხატება-თითქოს ჩვენზე წამოცულია ცის “მყარი” გუმბათი და მის შიგა ზედაპირზე “მიჭედილია” ვარსკვლავები და ეს გუმბათი, რომლის შიგნით, მის შუაგულში ჩვენ ვიმყოფებით, ჩვენ გარშემო ბრუნავს. ეს მხოლოდ მოჩვენებითი სურათია, მხედველობის მცდარობა. ჩვენ ისიც კი გვეჩვენება და გვგონია, რომ ვარსკვლავები, მზე და მთვარე ჩვენგან ახლოა, ისევე, მაგალითად, როგორც ძალიან მაღლა ასული თვითმფრინავი, მაგრამ სინამდვილეში მანძილი მთვარემდე 385 ათასი კილომეტრია. ეს ისეთი დიდი მანძილია, რომ მას ვერ დავფარავდით დედამიწის ზურგზე თუ გვევლო იმდენი, რომ დედამიწისთვის ცხრაჯერ შემოგვევლო გარშემო. მზე კი კიდევ უფრო მეტად შორსაა ჩვენგან-თითქმის 150 მილიონი კილომეტრის მანძილზე. ვარსკვლავები-კიდევ უფრო შორს.
მრავალი საუკუნის განმავლობაში კაცობრიობა დარწმუნებლი იყო, რომ ვარსკვლავები, მზე და მთვარე და მაშასადამე, მთელი წარმოსახვითი ცის სფერო ნამდვილად ბრუნავს ჩვენს, ანუ დედამიწის გარშემო.
მხოლოდ, მე-16 საუკუნეში პოლონელმა ასტრონომმა კოპერნიკმა დაამტკიცა, რომ ეს ასე არაა, არამედ სინამდვილეში დედამიწა ბრუნავს თავისი ღერძის გარშემო. იგი დღე-ღამეში ერთხელ შემობრუნდება მთლიანად თანაბარი სიჩქარით-დასავლეთიდან-აღმოსავლეთით. ამ თანაბარ მოძრაობას მისი უცვლელობისა და მუდმივობის გამო ვერ ვამჩნევთ, ვერ შევიგრძნობთ, მაგრამ ადვილად შევნიშნავთ ცის ბრუნვას საწინააღმდეგო მიმართულებით აღმოსავლეთიდან დასავლეთით, რაც მხოლოდ წარმოსახვითია და დასავლეთიდან აღმოსავლეთით დედამიწის ჭეშმარიტი ბრუნვის ხილული, მოჩვენებითი ასახვაა.
ვის არ გამოუცდია ამის მსგავსი მოვლენა, მაგალითად მატარებელში. თუ ჩვენი მატარებელი იმდენად ნელა და წყნარად დაიძრა, რომ ვერ განვიცადეთ ბიძგი და ამოძრავება და ამავე დროს გვეჩვენება რომ ჩვენ კი არ ვმოძრაობთ, არამედ ჩვენი მიმართულების საწინააღმდეგოდ მოძრაობს მეორე მატარებელი, რომელიც სინამდვილეში მეორე ლიანდაგზე უძრავად დგას.
დედამიწა მეორეგვარ მოძრაობასაც ასრულებს. იგი გარშემო უვლის მზეს და ერთ წელიწადში მზის გარშემო ერთ სრულ წრეს შემოწერს. ეს მოძრაობა დედამიწისა, ზოგიერთ სხვა მოვლენებთან ერთად, იწვევს წლის დროთა ცვალებადობას. ზამთარ-ზაფხულს, შემოდგომა-გაზაფხულს და აგრეთვე დღისა და ღამის ხანგრძლივობის წლიურ ცვალებადობას. ცაზე კი ეს მეორეგვარი ნამდვილი მოძრაობა დედამიწისა იმით გამოიხატება ხილულად, რომ წელიწადის სხვადასხვა დროს ჰორიზონტზე საღამოობით სხვადასხვა თანავარსკვლავედები ამოდიან. აი სწორედ ამ მოვლენას მიაქცია ყურადღება ჯერ კიდევ უძველესი დროის ადამიანმა და გამოიყენა იგი წელიწადის ამა თუ იმ სეზონის მოახლოების შესატყობად, როგორც ეს ზემოთაც ავღნიშნეთ.
აქამდე აღწერილი მოძრაობა ვარსკვლავებისა ცაზე მხოლოდ ხილულია, მოჩვენებითი. ის არ იქნებოდა, დედამიწა რომ არ მოძრაობდეს სივრცეში და არ ბრუნავდეს თავის ღერძის გარშემო. მაგრამ ამას გარდა, არსებობს ისეთი მოძრაობაც, რომელიც თვით ვარსკვლავებს ეკუთვნის. თუმცა ეს მოძრაობა ძალიან ნელა და ძნელად შესამჩნევია. საჭიროა იყო თანამედროვე მეცნიერების უსუზტესი ხერხების შექმნა და გამოყენება, რომ ასეთი მოძრაობა აღმოეჩინათ.
მართლაც, გადის წლები და საუკუნეები და თვალით არავითარი ცვლილება არ ეტყობა ამა თუ იმ თანავარსკვლავედის ვარსკვლავთა ურთიერთ განლაგებას, ან თანავარსკვლავედთა შორის მდებარეობას. ამის გამო ვარსკვლავებს “უძრავებსაც” კი უწოდებენ. სინამდვილეში ისინი ძალიან სწრაფად მოძრაობენ სივრცეში-რამდენიმე ათეული კილომეტრის სიჩქარით წამში. მაგრამ, უშველებელი დაშორების გამო, მათი ხილული გადაადგილება ცაზე იმდენად მცირეა, რომ საუკუნეების მანძილზე თვალით ვერ შევნიშნავთ მას. აი, წარმოიდგინეთ, მაგალითად, რომ ოთახის კედელზე, რომლის მოშორებით დგეხართ, აკვირდებით პატარა მუმლს, იგი მოღოღავს კედელზე, მაგრამ მისი მოძრაობის სიჩქარე-ჩვენამდე მანძილთან შეფარდებით -ისეთი მცირეა, რომ კარგად და ხანგრძლივად უნდა დავაკვირდეთ მას, რომ შევნიშნოთ მოძრაობა. მართალია ამ მაგალითში საქმე გვაქვს ძალიან ნელ მოძრაობასთან, ვარსკვლავები კი შეუდარებლად უფრო სწრაფად დაქრიან სივრცეში. მაგრამ სამაგიეროდ, მანძილიც პატარაა ჩვენს მაგალითში. ხოლო თუ მივიღებთ მხედველობაში, რომ ვარსკვლავებამდე მანძილიც შეუდარებლად უფრო დიდია, მაშინ ადვილი გასაგები იქნება ვარსკვლავთა ხილული ანუ მოჩვენებითი უძრაობა.
მაგრამ თანამედროვე ასტრონომიას გააჩნია ისეთი ზუსტი ხელსწაყოები, რომ მათი წყალობით არა მარტო დასტურდება რომელიმე ვარსკვლავის საკუთარი მოძრაობის ფაქტი, არამედ გამოითვლება კიდეც ამ მოძრაობის სიჩქარე და მიმართულება.
ამ გამოთვლების მიხედვით ისიც კი შეიძლება წარმოვიდგინოთ თუ რა სახე ჰქონდა ამა თუ იმ თანავარსკვლავედს შორეულ წარსულში ან რა სახე მიეცემა მას შორეულ მომავალში.
ამ მხრივ საინტერესოა ერთი მაგალითის განხილვა. გედის თანავარსკვლავედის ურთიერთ განლაგება. ეს თანავარსკვლავედი კარგად მოჩანს ხოლმე ცაზე გაზაფხულ-ზაფხულზე-ირმის ნახტომის ზოლში, რამდენიმე კაშკაშა მოლურჯო ვარსკვლავის სახით.
ვარსკვლავების განლაგება ისეთია, რომ ისინი ჯვარს მოგვაგონებენ, მაგრამ უძველესი დროის ადამიანს მათ ფონზე გედის ფიგურაც წარმოუდგენია.
ასეთია ამ ვარსკვლავების ხილული განლაგება ჩვენს ეპოქაში. ასეთი იყო იგი რამდენიმე ათასეული წლის წინად ჩვენი შორეული წინაპრების თვალწინ.
მაგრამ ზუსტი ხელსაწყოები უტყუარად მოწმობენ, რომ ამ თანავარსკვლავედის ყოველი ვარსკვლავი, ისევე როგორც ყველა სხვა თანავარსკვლავედისა, სინამდვილეში მოძრაობს. ზოგი ძალიან სწრაფად, ზოგიც შედარებით უფრო ნელა. სიჩქარე და მიმართულება ამ მოძრაობებისა ზუსტად გაზომილი და გამოთვლილია.
ამის მიხედვით აგებულია გედის ფიგურა ისე, როგორც ეს მილიონი წლის წინად გამოიყურებოდა და ისეც, როგორც მას ჩვენი შთამომავალნი დაინახავენ მილიონი წლის შემდეგ.
ავტორი: ევგენი ხარაძე
1949 წელი