ერთი შეხედვით, ღამის მოწმენდილ ცაზე აურაცხელ ვარსკვლავებს ვხედათ უბრალო, შეუიარაღებელი თვალით. ცის გულმოდგინედ მიმოხილვა დაგვარწმუნებს, რომ ცის სფეროს ერთ ნახევარზე, რაც ჰორიზონტს ზემოთაა ერთდროულად დაახლოებით მხოლოდ სამი ათასი ვარსკვლავი მოჩანს. მაგრამ ეს სრულიადაც არ ნიშნავს იმას რომ თითქოს ვარსკვლავთა რაოდენობა ამით ამოიწურება. უსასრულო სამყაროს მანძილები იმდენად დიდია, რომ ყველაზე უფრო მეტად კაშკაშა ვარსკვლავებიც კი მხოლოდ მაშინ იქნებიან ჩვენთვის ხილვადი, როცა ისინი შედარებით ახლოს იქნებიან ჩვენთან. სიტყვა “ახლო” აქ უნდა გვესმოდეს ასტრონომიული თვალსაზრისით, როგორც ვთქვით მთვარემდე მანძილი 385 ათასი კილომეტრია. მთვარე ჩვენი უახლოესი მნათობია, მაგრამ ჩვენი მიწიერი მაშტაბებით ეს მანძილიც რა თქმა უნდა, უშველებელია.
უამრავი ვარსკვლავი, რომლის სიშორე ჩვენგან იმდენად დიდია, რომ ვაესკვლავის სინათლის სხივი, რომელიც წამში დაახლოებით 300 კილომეტრს გარბის, ჩვენამდე მოღწევად რამდენიმე ათას წელიწადზე მეტს ანდომებს. ასეთ ვარსკვლავებს გამადიდებელი ოპტიკური იარაღის-ტელესკოპის დაუმხმარებლად ვერც დავინახავთ, ხოლო მათი რიცხვი შეუდარებლად უფრო დიდია, ვიდრე უბრალოდ თვალით ხილვადი ვარსკვლავებისა. უფრო სწორი იქნება თუ ვიტყვით, რომ ვარსკვლავთა რიცხვი სამყაროში უთვალავია.
და თუ გვინდა მათ რიცხვზე ვისაუბროთ უნდა გამოვყოთ სამყაროს უსასრულო სივრცეში ერთო შემოსაზღვრული “უბანი” ან ერთი რაიმე ვარსკვლავთ ოჯახი ანუ ვარსკვლავთა სისტემა და მისი შემადგენელი ვარსკვლავების რაოდენობა შევაფასოთ.
სწორედ ასეთ ოჯახს ანუ სისტემას ჰქმნის ყველა ის რამდენიმე ათასი ვარსკვლავი, რომელთაც შეუიარაღებელითვალით ვხედავთ და მასთან ერთად კიდევ მრავალი ასეული ათასი, ისეთიც, რომელთა დანახვა მხოლოდ მძლავრი ტელესკოპებით შეგვიძლია. ამავე სისტემას ეკუთვნის ე.წ. ირმის ნახტომი-მარგალიტის შუქის მკრთალი დიდი რკალი, რომელიც უმთვარო მოწმენდილ ღამეში მთელ ცაზე გადაჭიმულია ჰორიზონტიდან-ჰორიზონტამდე. იგი წარმოადგენს მკრთალ და შორ ვარსკვლავთა დიდი რაოდენობის ერთობლიობას.
ვარსკვლავთა ამ ოჯახს(მას გალაქტიკა ეწოდება) ძალიან დიდი “ბინა” უკავია სამყაროს სივრცეში. მისი ბინის მოცულობა იმდენად დიდია, რომ სინათლის სხივი მის გარბენას ერთი კიდიდან მეორე-მოწინააღმდეგე -კიდემდე ათას წელიწადს ანდომებს.
არც არის საკვირველი ასეთი დიდი ბინა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ “ოჯახის წევრთა” რაოდენობაც დიდია: იგი თითქმის ას მილიარდს აღწევს.
ამ მრავალრიცხოვან ოჯახს ეკუთვნის ჩვენი მზეც, რომელიც როგორც შემდგომ დავინახავთ, ოჯახის რიგითი წევრია, ერთადერთი ვარსკვლავია-ჩვენთვის უახლოესი. ამ ოჯახს ეკუთვნის ჩვენი დედამიწაც, რომელიც თუმცა ვარსკვლავი არაა,მაგრამ მაინც მზის თანამგზავრი ცთომილი , სხვა ცთომილებთან ერთად, ამავე ვარსკვლავთ სისტემის სივრცეში იმყოფება.
შემდეგ ვნახავთ, რომ ვარსკვლავებისგან შედგენილი ამგვარი უშველებელი და მრავალრიცხოვანი სისტემა ერთადერთი არაა, არამედ უამრავია-შორიშორ გაფანტული-სამყაროს უსაზღვრო სივრცეებში.
ჯერჯერობით კი დავრჩეთ ჩვენი ვარსკვლავთ სისტემის ფარგლებში და მისი შემადგენელი ვარსკვლავების ბუნებას გავეცნოთ. მათი რიცხვი, იმდენად დიდია რომ შეუძლიათ დიდი ნაირსახეობა გადაგვიშალონ თვალწინ.
ვარსკვლავთა ბუნების შესახებ თანამედროვე მეცნიერებამ ბევრი რამ იცის, მიუხედავად იმისა, რომ ვარსკვლავები ჩვენგან მეტისმეტად დაშორებული სხეულებია.
თითქმის სრულიად უაზროა ვარსკვლავთა მანძილების გამოხატვა კილომეტრებში, ისევე როგორც უაზრო იქნებოდა ქალაქების შორის მანძილის გამოხატვა სანტიმეტრებში. მივიღებდით ისეთ დიდ რიცხვებს, რომელთა დაწერა და ამოკითხვა გაგვირთულდებოდა და წარმოდგენაც ძალზე გაგვიჭირდებოდა.
მანძილი მზემდე თითქიმის 150 მილიონი კილომეტრია. ეს ისეთი მანძილია, რომელსაც მაგალითად, თანამედროვე სწრაფი თვითმფრინავი ოცი წლის განუწყვეტილი ფრენით დაჰფარავდა. სინათლის სხივი, რომელიც წამში 300 ათას კილომეტრს გარბის, ამ მანძილის გავლას რვა წუთს ანდომებს.
მაგრამ უახლოესი ვარსკვლავი (მას “კენტავრის პროქსიმა” ეწოდება) 270 ათასჯერ მეტად დაგვშორებია, ვიდრე მზე. აქ მისვლას იგივე თვითმფრინავი მოახერხებდა მხოლოდ ხუთნახევარი მილიონი წლის განუწყვეტელი ფრენის შემდეგ, ეს რომ შესაძლებელი ყოფილიყო. სინათლის სხივი უახლოესი ვარსკვლავიდან ჩვენამდე ოთხ წელიწადსა და სამ თვეში მოდის.
ჩვენი გალაქტიკის განაპირას მდებარე ვარსკვლავებიდან სინათლის სხივი რამდენიმე ათეული ათასი წლის განმავლობაში მოდის და მაშასადამე, მას კიდევ უფრო მეტად მოძველებული ამბები მოაქვს ჩვენთან.
მაგრამ ეს სრულიადაც არ ამცირებს სხივის ანალიზის და ვარსკვლავების ბუნების შესწავლის ინტერესსა და მნიშვნელობას. ჯერერთი დროის ეს შუალედი სრულიად უმნიშვნელოა თითოეული ვარსკვლავის განვითარების ხანგრძლივობასთან შედარებით, რაც მრავალი მილიარდი წლით გამოიხატება. მეორეც სამყაროში ვარსკვლავთა ისეთ დიდ ნაირსახეობასთან გვაქვს საქმე და ერთდროულად შევისწავლით განვითარების სხვადასხვა, ერთი მეორისგან იმდენად დაშორებულ და ნაირნარ საფეხურზე მყოფ ვარსკვლავებს, რომ ზემოაღნიშნულ გარემოებას პრაქტიკულად არავითარი ნაკლის შეტანა არ შეუძლია ვარსკვლავთ სამყაროს საერთო შესწავლისა და გამოკვლევის საქმეში.
მაგრამ თუ ვარსკვლავები ესოდენ შორს იმყოფებიან ჩვენგან, მაშინ მათუ ნამდვილი სიკაშკაშე უშველებელი უნდა იყოს, რაკი მაინც ვხედავთ მათ ასე დიდ მანძილზე.
ადვილად შეიძლება დავრწმუნდეთ სულ მარტივი გამოთვლების საფუძველზე, ჩვენი მზე რომ იმდენად დაგვშორდეს როგორიცაა დაშორებული ჩვენგან “ცენტავრის პროქსიმა”, მაშინ მას მხოლოდ ვარსკვლავის- ამ მნათი წერტილის მსგავსი მნათობის სახით დავინახავდით.
შეიძლება იმის გამორკვევაც, თუ როგორ გამოჩნდებოდა “კენტავრის პროქსიმა” , რომლის დანახვა არა მხოლოდ ჭოგრში შეგვიძლია,ის რომ ისე ახლო ყოფილიყო ჩვენგან, როგორც მაგალითად მზეა. მართალია ის არ იქნებოდა უკანასკნელივით ბრწყინვალე, რადგან მისი ჭეშმარიტი ბრწყინვალება ბევრად ჩამოუვარდება მზის ბრწყინვალებას, მაგრამ შეუდარებლად აღემატებოდა ყველა ჩვენთვის ცნობილი ვარსკვლავის ხილულ სიკაშკაშეს და მოგვცემდა ღამით მრავალჯერ უფრო მეტ სინათლეს, ვიდრე ის სინათლეა, რასაც სავსე მთვარე გვაძლევს.
ახლა წარმოვიდგინოთ, რომ ჩვენ მზე დაგვშორდა ისეთი მანძილით, რომელიც 50 ათასი სინათლის წლით გამოიხატება. მაშინ იგი არ გამოჩნდება ცაზე არამც თუ უბრალო თვალისათვის, არამედ ამჟამად არსებულ უძლიერეს ტელესკოპშიაც კი. მაგრამ ზემოთაც ავღნიშნეთ და ახლაც შეგვიძლია დავადასტუროთ რომ მრავალია ისეთი ვარსკვლავი, რომელსაც ტელესკოპში ადვილად ვხედავთ და შევისწავლით, თუმცა მათი მანძილები ისეთია, რომ სინათლის სხივი რამდენიმე ათეულ ათას და ასეულ ათას წელიწადსაც უნდება მათ დაფარვას.
მაშასადამე, შეგვიძლია დავასკვნათ რომ ასეთი ვარსკვლავების ჭეშმარიტი სიკაშკაშე შეუდარებლად უფრო დიდია, ვიდრე მზისა. მართლაც სამყაროში ვარსკვლავთა ბრწყინვალების დიდი ნაირ-ნაირობა არსებობს, უბრალო თვალითაც შევნიშნავთ, რომ ცაზე “მობნეული” ვარსკვლავები არა მარტო სხვადასხვა ფერისა არიან, არამედ ისინი სიკაშკაშითაც განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ერთნი თვალში გვეცემიან როგორც კაშკაშა და ადვილად შესამჩნევი, მეორენი-მკრთალად აშუქებენ და კარგად უნდა დავაკვირდეთ, რომ დავინახოთ და სხვებში გამოვარჩიოთ ისინი.
ვარსკვლავთა ხილულ სიკაშკაშეთა სხვადასხვაობა გამოწვეულია არა მარტო იმით, რომ ისინი სხვადასხვანაირად დაგვშორებია ჩვენ-ერთნი უფრო ახლოს არიან, მეორენი-უფრო შორს- არამედ იმითაც, რომ მათი ჭეშმარიტი სიკასკაშეც ანუ ბრწყინვალება სხვადასხვაა: ერთნი ძლიერად და ბევრს გამოასხივებენ, ხოლო მეორენი-უფრო მკრთალად და ნაკლებს.
მზისა და უმეტესად კაშკაშა და უმეტესად მკრთალი ვარსკვლავების ბრწყინვალებითა შორის ისეთივე განსხვავებაა, როგორიცაა, მაგალითად სინათლესა, ძლიერ პროექტორსა და ციცინათელას შუქს შორის.
ჩვენ ვხედავთ, რომ მზეს, რომელსაც ჩვენთვის დედამიწის მცხოვრებთათვის-არსებითი მნიშვენელობა აქვს, რამდენადაც მისი სითბოთი და სინათლით ვსარგებლობთ, ვარსკვლავთ სამყაროში რიგითი მნიშვნელობა მიეკუთვნება. იგი ჩვეულებრივი, რიგითი ვარსკვლავია, არც ყველაზე უფრო მეტად ბრწყინვალე და არც ყველაზე უფრო მეტად მკრთალი.
ჩვენს მზეს გარშემო ურბენენ დედამიწის მსგავსი სხეულები, რომელთაც არ აქვთ საკუთარი სინათლე და რომელთა ზედაპირი უმეტეს შემთხვევაში მაგარი ქერქითაა დაფარული. ეს სხეულები მზის არეკლილი სინათლით ანათებენ. მათ მოძრაობას სივრცეში მზის მიზიდულობის ძალა განაგებს. ამ სხეულებს პლანეტები ანუ ცთომილები ეწოდება. დედამიწის გარდა, რომელიც ჩვენი ადამიანების-სადგომს წარმოადგენს, ჩვენ ვიცნობთ კიდე სხვა პლანეტებს ცაზე: ვენრას ანუ “ცისკრის ვარსკვლავს” , რომელიც დილაობით ადრე, მზის ამოსვლამდე, ცის აღმოსავლეთ მხარეზემ ან საღამოობით, მზის ჩასვლის შემდეგ- დასავლეთით მოჩანს ხოლმე. მოწითალო ფერის მარსს ანუ მარიხს, კაშკაშა იუპიტერს ანუ მუშთარს და სხვას.
ეჭვს გარეშეა, რომ ჩვენი ვარსკვლავი, მზის მსგავსად გარემოცულია მის გარშემო მოძრავი ცთომილებით, მაგრამ უკანასკნელთა სიკაშკაშე მცირეა იმისათვის, რომ დავინახოთ ისინი თუნდაც ძლიერ ტელესკოპებში ისეთ ვეება მანძილებზე, როგორცაა მანძილები ვარსკვლავებამდე, მაშასადამე მზე არ წარმოადგენს ერთადერთ სხეულს, რომლის განსაკუთრებული კუთვნილებაა ცთომილები!
ხშირად ვარსკვლავის თანამგზავრ მნათობს ცთომილი კი არ წარმოადგენს, არამედ ისევ ვარსკვლავი-მეორე ვარსკვლავი. ასეთ შემთხვევაში საქმე გვაქვს ე.წ. ორმაგი ვარსკვლავის სისტემის , რომელშიაც ორივე ვარსკვლავი ერთიმეორესთან დაკავშირებულია ურთიერთ მიზიდულობით და ერთი მათგანი მოძრაობს მეორის გარშემო ან კიდევ ისინი მოძრაობენ მათი საერთო სიმძიმის ცენტრის გარშემო.
ავტორი: ევგენი ხარაძე
1949 წელი