სელი 🌸

გარემო დედამიწის შემადგენელი ნაწილია. ის მოიცავს ბუნებრივად და ხელოვნურად წარმოქმნილ ელემენტებს და ქმნის ბუნებრივ ლანდშაფტებს. ფართო გაგებით, ბუნებრივი გარემოს ნაწილია ადამიანები, ცხოველები, მცენარეები და მისი ბუნებრივი რესურსები: ჰაერი, წყალი, მიწა, ფლორა, ფაუნა და ა. შ. თითოეული ეს ბუნებრივი ელემენტი ერთმანეთთან ურთიერთდამოკიდებულებაში იმყოფება დროიდან მოყოლებული, ადამიანი ბუნებაში სამეურნეო საქმიანობას ეწევა, რასაც შეიძლება ჰქონდეს, როგორც აღმშენებლობითი, ისე-დამანგრეველი ხასიათი.
სამეურნეო საქმიანობის მრავალფეროვანი დარგები ბუნების ყველა ელემენტს ეხება. ბუნების ელემენტები, როგორებიცაა: რელიეფი, ჰავა, წყლი, ნიადაგი და ორგანული სამყარო ადამიანის ხელისგან შეუხებელი არ რჩება გარემოს დაცვა დღეს მრავალი საზოგადოებებისათვის
ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხია. იგი გულისხმობს ყველა იმ ღონისძიებას, რომელიც მიზნად ისახავს ადამიანის და ბუნების სასიცოცხლო საფუძვლების მთლიანობაში შენარჩუნებას და გარემოში არსებული დაზიანებების აღმოფხვრას. გარემოს დაცვის ღონისძიებების ფარგლებში მნიშვნელოვან საკითხად დგას ადამიანის მიერ გამოწვეული ზიანის შეზღუდვა და გარემოზე სასარგებლო ზემოქმედება.

რა საშუალებით არის შესაძლებელი გარემოს დაბინძურების მაჩვენებლების შემცირება, თანამედროვე მოდის ინდუსტრიის მხრიდან?

გარემოს დაბინძურება ფართო თემაა. ბავშვობიდან მოყოლებული, ჩემი კერძო ინტერესი მოიცავდა შემოქმედებით საქმიანობებს, როგორებიცაა: მოდის ჩანახატების ხატვა, ტანსაცმლის, სამკაულების თუ თოჯინების დიზაინის შექმნა და ა.შ. ხელთნაკეთი პროდუქციის შექმნა უკავშირდება ბუნებრივი რესურსების გამოყენებას. ინდუსტრიულ ფარგლებში ეს საკითხი კიდევ უფრო ფართო ხასიათს იღებს. იქიდან გამომდინარე, რომ ჩაცმა-დახურვა ადამიანთა ყოველდღიური ცხოვრების განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს, საზოგადოების
ინტერესი და დამოკიდებულება, ტანსაცმლის შეძენასთან დაკავშირებით, მაღალია. გარემოს დასაცავად მნიშვნელოვანი იქნებოდა საზოგადოების მოთხოვნილების დაკმაყოფილება ეკოლოგიურად სუფთა ალტერნატივების შევთავაზებით. ამ ნამუშევრით ვცდილობ სასარგებლო გამოსავლის პოვნას, როგორც მოდის ინდუსტრიის – ასევე გარემოს მომავლისთვის.

ამ თავში განიხილება ნამუშევრის თემატური ტერმინოლოგია, სელთან დაკავშირებით. ლიტერატურის არჩევანი ეყრდნობა ისეთ წყაროს, როგორიცაა მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ჟურნალი National Geographic, რომელიც 1888 წლიდან მოყოლებული გამოდის, იბეჭდება 36 ენაზე და ვრცელდება 100-ზე მეტ ქვეყანაში. იგი ავრცელებს მსოფლიოში მიმდინარე მნიშნველოვანი და ფუნდამენტური მოვლენის შესახებ სანდო ინფორამციას და მისი შინაარსი ეყრდნობა აკადემიურ ცოდნას. ჟურნალის მიზანია საზოგადოების ცნობიერების ამაღლება საბუნებისმეტყველო, ისტორიული, სოციალურ-ეკონომიკური თუ ტექნოლოგიების სფეროებში (იხ. www.nationalgeographic.ge). სელის ტერმონოლოგიის განსახილველად ასევე განვიხილავ წიგნს “საქართველოს სელი” (2012). ამ წიგნზე არჩევანი გავაკეთე ნაშრომის შინაარსიდან გამოგდნინარე. ის ეყრდნობა ისტორიულ წყაროებს, ეთნოგრაფიულ მასალებსა და არქეოლოგიურ მონაცემებს, რის საფუძველზეც აღნუსხავს უძველესი სამიწათმოქმედო კულტურის – სელის ისტორიას.
წიგნის რეცენზისტები არიან სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი დ. ბედოშვილი და ბიოლოგიის მეცნიერებათა აკადემიური დოქტორი ნ.რუსიშვილი. წიგნის რედაქტორია ისტორიის მეცნიერებათა აკადემიური დოქტორი ლ. რუიძე (იხ. ი.მაისაია და სხვ. 2012, გვ. 2).

სელი, როგორც მცენარე

სელი საკმაოდ სწრაფად და ადვილად მზარდი ერთწლოვანი მცენარეა. მომწიფების შემდეგ, წვრილად აღმართული მცენარე აწარმოებს ხანმოკლე დროით ნაზ, ლურჯ ყვავილებს ვიწრო ნაცრისფერ-მწვანე ფოთლებზე. ის ჩვეულებრივ მჭიდროდ ითესება გაზაფხულის პერიოდში და კარგად ხარობს მდელოზე, ასევე ველურ ან კოტეჯის ბაღში. სელის მცენარეს უყვარს მზე, თუმცა ის ვერ უმკლავდება მკვრივ ნიადაგებს. აქედან გამომდინარე, უპირატესობა ენიჭება მსუბუქ, ქვიშიან, თიხნარ ნიადაგის ტიპებს. თუ ნიადაგის ხარისხი ცუდია, მაშინ აუცილებელია მცენარე მომარაგდეს კომპოსტით ან სხვა ორგანული ნივთიერებებით და თანადროულად დაცული იყოს სასუქის სწორი ბალანსი. ზედმეტად მდიდარმა ნიადაგმა შეიძლება სელის მცენარეს ზრდასთან დაკავშირებით, პრობლემები შეუქმნას. ზედმეტად ტენიანმა ნიადაგმა კი მისი ფესვების ლპობა გამოიწვიოს. სელის მცენარე ხშირად აღწევს 3 ფუტის სიმაღლეს, ანუ დაახლოებით 91 სანტიმეტრს. სელის ყვავილობა გრძელდება მხოლოდ ერთი დღის განმავლობაში და მათ მიერ წარმოქმნილი თავთავები შეიცავს ათამდე პატარა თესლს. სელის ყვავილობიდან რამდენიმე თვის შემდეგ, როდესაც კაფსულები ყავისფერ ფერს მიიღებენ და ჟღარუნის ხმებს გამოსცემენ, ნებადართულია მისი მოსავლის აღება.

მცენარიდან ქსოვილამდე
ამ ქვეთავში განიხილება სელის მცენარის დამუშავების პროცედურა ქსოვილის შექმნამდე. აღმიშნული პროცედურა
შედგება რამდენიმე საფეხურისგან:

ნაბიჯი 1: ხვნა

ძველად სელისთვის განკუთვნილი ნიადაგი იხვნებოდა ხელით, დღესდღეობით კი ეს სამუშაო პროცესი ტრაქტორების გამოყენებით სრულდება (იხ. ვებსაიტზე URL: https://ulsterlinen.com/flax-to-linen/).

ნაბიჯი 2: დათესვა
სელის მარცვლის თესვა უნდა მოხდეს უქარო დღეს დილით ადრე, თესლის ძალიან მცირე ზომის გამო. თესვის პროცესში გამოიყენება გარკვეული რიტმი და შაბლონების მეშვეობით, ხდება მარცვლის თანაბრად გაფანტვა-განაწილება (იხ. ვებსაიტზე URL: https://ulsterlinen.com/flax-to-linen/).

ნაბიჯი 3: მოთხრა
მოსავლის სეზონი იწყება სელის აყვავებიდან დაახლოებით ერთი თვის შემდეგ. სელის მოსავლი უნდა მოითხაროს, რათა მცენარის ფესვები ხელშეუხებელი დარჩეს. ამ მეთოდის გამოყებენით, ის უკეთ უძლებს დგომას და ასევე შესაძლებელი ხდება მისგან ქსოვილის გრძელი ბოჭკოს მიღება (იხ. ზევით)

ნაბიჯი 4: შენახვა
იმისათვის, რომ სელი გაშრეს, შეფუთული და შეკრული უნდა იყოს. უფრო მაღალი ხარისხის ბოჭკო გაშრობისას თეთრდება, ხოლო დაბალი ხარისხის ბოჭკო მოყავისფრო ფერს იღებს (იხ. ვებსაიტზე URL: https://ulsterlinen.com/-flax-to-linen/).

ნაბიჯი 5: ჩეჩვა
ამ პროცესში სელის მცენარეს აცლიან მარცვალს, დაყრის საშუალებით. ჩამოყრილი სელის მარცვლები გროვდება დაფაზე. შემდეგ კი მისი თესლი იშლება ზეწარზე და ინახება მშრალ ადგილზე (იხ. ზევით).

ნაბიჯი 6: დალბობა
დალბობის დროს ბაქტერია ანადგურებს პექტინს, რომელიც აკავშირებს ყუნწსა და ბოჭკოებს ერთმანეთთან, რაც საშუალებას აძლევს ბოჭკოებს გათავისუფლდეს ღეროსგან, მათი დაზიანების გარეშე. ბაქტერია აქტიურია ცხელ ტენიან გარემოში, მაგრამ თუ დიდხანს დარჩება ამ გარემოში, ბოჭკოებიც ლპება და საერთოდ ანადგურებს სელს. ამისთვის საჭიროა წყლის გამოცვლა ან სელის პერიოდულად გარეცხვა ოთხი-ხუთი დღის განმავლობაში (იხ. ზევით).

ნაბიჯი 7: გატეხვა
მცენარის ღეროს დამტვრევა ხდება ხის ჯოხით, გატეხვის პროცესი მცენარეს აცლის გარე ქერქს და არბლებს შიდა ბოჭკოს, რაც ძაფს უფრო ნაზს ხდის (იხ. ზევით)

ნაბიჯი 8: ძეძვა
საბერტყი ჯოხის საშუალებით ხდება სელის ღეროების დაბერტყვა და ჩალისგან განცალკავება. ბერტყვის დროს იშლება მცენარის შიდა ბოჭკოები და ის იძლევა წმინდა სელის ქსოვილს (იხ. MonreaghCentre (2017) linen).

ნაბიჯი 9: დავარცხნა
ეს არის პროცესი, რომელიც ამზადებს სელს დაწვნისთვის, რომლის დროსაც იგი გაიყვანება სხვადასხვა ზომის კბილებში. ჯერ მას ვარცხნიან მეჩხერ კბილანებში, რომ განცალკევდეს ჩალა და ბოჭკო, შემდეგ კი – მჭიდრო კბილანებში რის შემდეგაც ბოჭკო ღებულობს ბზინვარებას, სინაზესა და ელასტიურობას. დარჩენილი ჩალიგან მიიღება უხეში ძაფი და ქსოვილი (იხ. URL: https://ulsterlinen.com/flax-to-linen/).

ნაბიჯი 10: ტრიალი
დავარცხნის პროცედურის შემდეგ, ძაფის დასართვი მოწყობილობის – ჯარის საშუალებით, ხდება სელის ძაფის დართვა (იხ. URL: https://ulsterlinen.com/flax-to-linen/).

ნაბიჯი: 11
ქსოვის პროცესის დროს ხდება სელის ძაფების ერთმანეთში ჩაწვნა და მიიღება სელის ქსოვილი (იხ. ზემოთ).

ნაბიჯი 12: გაუფერულება
ბუნებრივად ყავისფერი სელის მცენარე დროთა განმავლობაში ხუნდება და გახუნების შემდეგ შესაძლებელია მისი ნებისმიერ
ფერში შეღებვა (იხ. URL: https://ulsterlinen.com/flax-to-linen/)

სელის წარმოება

სელის მოვლა-მოყვანა

სელი უძველესი სამიწათმოქმედო კულტურაა. რომაული და ბერძნული ისტორიული წყაროებისა და არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი სელის ქსოვილების მრავალრიცხოვანი ნიმუშები, მიუთითებს, რომ სელის კულტურა სხვადასხვა ქვეყნებისთვის მიწათმოქმედების პრეისტორიულ ეპოქაში (როგორებიცაა პალეოლიტი და ენეოლითი) ცნობილი იყო (იხ. მაისაია და სხვ. 2012, გვ. 5-6 ).
სელის კულტივაცია დაიწყო სავარაუდოდ მესოპოტამიაში, ტიგროსის და ევრფრატის ნოყიერ დაბლობებზე. ამ ტერიტორიების უდიდესი ნაწილი შედის დღევანდელ ერაყში, მცირე კი – აღმოსავლეთ სირიაში, თურქეთსა და ირანში. სელის მცენარის წარმოქმნის და გავრცელების კერად ასევე მიიჩნევა ინდოეთი, ჩინეთი და კოლხეთი. კოლხური სელი სელის კულტურის ერთ-ერთი უძველესი ნიმუშია და მისი წარმოშობის ერთ-ერთი პირველი კერაა (იხ. ზემოთ. გვ. 4-6). სელის მცენარის მოსაყვანად დაუმუშავებელი მიწაა
მიზანშეწონილი. მისი თესვა ხდებოდა გვიან შემოდგომააზე. ნიადაგი იხვნებოდა ხის კავით (იხ. ზემოთ. გვ. 26-27). თავად თესლი ნაწილდებოდა ნახნავ მინდორზე ხელით. ხშირად სელის თესლს ქვიშასაც ურევდნენ, რომ მისი აღმონაცენი ერთნაირი სიხშირის ყოფილიყო. დაახლოვებით ორი კვირის განმავლობაში სელის ნათესი ამოჯეჯილდებოდა. ნათესის გადაზამთრების შემდეგ, ის გაზაფხულზე ტანს აიყრიდა. ივნისის თვეში სელის ღეროების ქვედა ფოთლების სიყვითლე კი მის სიმწიფეზე მიუთითებდა (იხ. მაისაია და სხვ. 2012, გვ. 26-27).

სელის ჯიშები საქართველოში

საქართველოში გავრცელებულ სელის ჯიშებს ორ ბიო-ეკელოგიურ ჯგუფად ჰყოფენ. პირველ ჯგუფში შედის შავი ზღვისპირეთში გავრცელებული სელი, რომელიც ცნობილია კოლხური სელის სახელწოდებით; ხოლო მეორე ჯგუფში შედის საქართველოს მთიანეთში გავრცელებული სელი, კერძოდ, სამცხე-ჯავახეთში (იხ. მაისაია და სხვ. 2012, გვ. 24). ძველად საქართველოში თესავდნენ 3 ჯიშის სელს:
1- მაღალი (საბოჭკოვე ჯიში), ის იძლეოდა კარგი ხარისხის ბოჭკოს და თესლს;

2- ხუჭუჭა (საზეთე ჯიში), იგი იძლეოდა დაბალი ხარისხის ბოჭკოს და უხვი რაოდენობის ზეთს;

3- საშუალო სიმაღლის სელის ჯიში, ის საშუალო ხარისხის ბოჭკოს და ცოტა თესლს იძლეოდა. სელის საბოჭკოვე ჯიშები ძირითადად ითესებოდა საქართველოს დასავლეთ ნახილში (კოლხეთში), ხოლო საზეთე ჯიშები- სამხრეთ-აღმოსავლეთში (სამცხე-ჯავახეთი) (იხ. ზემოთ. გვ. 25)

სელის დამუშვების ტექნოლოგიები საქართველოში

მომწიფებული სელის მოსავალი ხელით იგლიჯებოდა. მოწევისთანავე მოგლეჯილი სელი იძლეოდა ბევრ ბოჭკოს, თუმცა მისგან დამზადებული ქსოვილი ტლანქი გამოდიოდა. ხოლო ფოთლებშეყვითლებული სელის მოსავლისგან ნაკლები ბოჭკო რჩებოდა, თუმცა წმინდა და ნაზი ქსოვილი გამოდიოდა. აღებულ მცენარეს შეკონავდნენ და ჩრდილში აწყობდნენ, რათა სელის ღეროები თანაბრად შემჭკნარიყო. დაახლოვებით 3-4 დღის შემდეგ მცენარის მარცვლებს ჭილოფზე გაშლიდნენ და საგვემელი ჯოხით ან ფეხებით დაბერტყავდენ. მარცვალგაცლილი სელის კონები გაშლილ მდგომარეობაში 3 დღის განმავლობაში მზეზე შრებოდა. სელის გამშრალი კონები სველდებოდა გამდინარე წყალში ან ინამებოდა გართ ღამის განმავლობაში. დანამული სელის კონა ინახებოდა მშრალ ადგილას (იხ. მაისაია და სხვ. 2012, გვ. 27). სელის ერთ-ერთ უძველეს საქსოვ ხელსაწყოს დგიმი ეწოდება. დგიმი არის ჰორიზონტალური საქსოვი დაზგის მუშა ნაწილი, რომელისაც ქსელის ძაფების ამწევ-დამწევი ფუნქცია ჰქონდა. სელის ძაფის დართვა კი ხდებოდა დიდი ხის ტარით (იხ. ზემოთ. გვ. 27). თანამედროვე აგროტექნიკის გათვალისწინებით, საბოჭკოვე სელის დასათესად შერჩეული უნდა იყოს საკმაოდ ნოყიერი, ზომიერად ნესტიანი და სარელევებისგან განთავისუფლებული ნიადაგი (იხ. ზემოთ. გვ. 28). საბოჭკოვე სელი ითესება ვიწრო რიგებად, ხოლო საზეთე სელი – ფართო რიგებად. სელის თესვა ასევე შესაძლებელია მისი მარცვლის მოფანტვით. დასაწყისში აღმონაცენი ნელა იზრდება, ამიტომ ნათესის მოვლის ერთ-ერთი უმთავრესი ღონისძიებაა ბრძოლა სარეველებთან, მიწის გათოხვნა-გაფხვიერების სახით (იხ. მაისაია და სხვ. 2012, გვ. 28-29).

სელის ქსოვილის უპირატესობები

როგორც უკვე ზემოთ ვახსენეთ სელის ნედლეულისგან კეთდება, როგორც ქსოვილი, ასევე – ზეთის პროდუქტები. სელისგან იწარმოება ისეთი ძვირფასი და ნაზი ქსოვილები როგორებიცაა: ბატისტი, სხვადასხვა ტიპის ტილოები, სუფრები. სელის უხეში ჯიშისგან ასევე მზადდება ტომრები, ბრეზენტი და თოკები (იხ. ჯინჭარაძე, 2022, სტატია ჟურნალში agrokavkaz.ge). სელის მცენარე გამოირჩევა თავისი ბოჭკოს სიმაგრითა და სიმტკიცით. იგი ლპობის მიმართ გამძლეა (იხ. ჯინჭარაძე, 2022, სტატია ჟურნალში agrokavkaz.ge).
სელის ქსოვილს ბევრი სასარგებლო თვისება აქვს. სელისგან დამზადებული საზაფხულო ტანსაცმელი ფლობს ჰაერის მაღალ გამტარიანობას. ცხელ ამინდში სელის ტანსაცმლის ტარების მთავარი უპირატესობა არის სიგრილე. სელის ბოჭკოების სპეციფიკიდან გამომდინარე, სელის ქსოვილი იძლევა ჰაერის მეტ ნაკადს და მისი სტრუქტურის წყალობით, ის არ ეკრობა ადამიანის კანს, რაც უზრუნველყოფს ჰაერის უკეთეს ნაკადს მის სხეულზე. გაოფლიანების შემთხვევაში, სელის ქსოვილი სწრაფად შრება და ისევ გრილი ხდება (იხ. Hakoo 2019, www.textileschool.com). სელის ქსოვილი თავისი ზედაპირით ასევე აირეკლავს სითბოს. აქედან გამომდინარე მის ბოჭკოს აქვს მოსაჩრდილებელი და გამაგრილებელი ფუნქცია (იხ. Hakoo 2019, www.textileschool.com). სელის ქსოვილი წარმოადგენს ნატურალური რესურსების, კერძოდ სელის მცენარის პროდუქტს. ის გამოირჩევა, როგორც მაღალი ხარისხით, ასევე – ბიოდეგრადირებადი თვისებებით. შესაბამისად სელის ტექსტილს გააჩნია გამძლეობა, სიცოცხლის ხანგრძლივობა და აქედან გამომდინარე, ნაკლებად აბინძურებს გარემოს (იხ. Hakoo 2019, www.textileschool.com)

სელის ფოთოლი მიკროსკოპის ქვეშ

სელის მარცვალი მიკროსკოპის ქვეშ

სელის ლურჯი ყვავილი

სელის ყვავილი მიკროსკოპის ქვეშ

სელის სხვადასხვა თვალსაჩინოებები

ახალ სამოსზე მოთხოვნა საზოგადოების მხრიდან, ძირითადად აქტუალური და მაღალია, ამიტომ მნიშვნელოვანია მას შევთავაზოთ მაღალი ხარისხის, გამძლე, ყველა სეგმენტზე მორგებული, ბიოდეგრადირებადი ქსოვილისგან წარმოებული სამოსი.
გრაფიკული დიზაინი, როგორც პროფესია, მოიცავს თითქმის ყველაფრის დიზაინს, ბრენდინგსა და ვიზუალიზაციას. შესაბამისად, გადავწყვიტე შემექმნა ტექსტილის დიზაინი, რომელიც განთავსდებოდა სელის ნაჭერზე. ამ დიზაინზე დაყრდნობით შექმნილი პროდუქტი კი გავიდოდა მოდის ბაზარზე, მდგრადი მოდის ტენდენციით.

ჩვენ მოკლედ გავეცანით მოდის ინდუსტრიის მიერ გარემოსთვის შექმნილ პრობლემებს, რომლებიც ტექსტილის ინდუსტრიას
ეფუძვნებიან. სელის ნატურალური ქსოვილის ალტერნატიული ხმარებით, მოდის ინდუსტრიაში შესაძლებელი გახდებოდა მაღალხარისხიანი, გამძლე, ბიოდეგრადირებადი პროდუქციის შექმნა. ამ პროდუქციის გამძლეობას და ნატურალურობას
შეუძლია შეამციროს მოდის ინდუსტრიის მიერ გამოწვეული სეზონური დანაგვიანება. ასევე, შეამცირებდა მომხმარებლის მიერ ტანსაცმლის პროდუქციის კონსტანტურ შეძენა-მობოჭვას. საბოლოო ჯამში, ბუნებრივი რესურსები სამომავლოდ მოდის წარმოებაში რედუცირებას განიცდიდა.

ავტორი: მარიამ შენგელია

წყაროები

აგროკავკასია (2022) სელი – კულტურა, თესვა-მოყვანა, გამოყენება. ქართული აგრარული ინტერნეტ გაზეთი.
ხელმისაწვდომია URL-ზე: https://agrokavkaz.ge/dargebi/memcenareoba/seli-kultura-thesva-moqhvana-gamoqheneba.html (ბოლო გამოძახება: 03.08.2022).

ბლისს, დომინიკ (2019) სწრაფი მოდის უზარმაზარი ზარალი პლანეტაზე და რატომ შეიძლება პასუხი იყოს
ცირკულარური. ხელმისაწვდომია URL-ზე: https://www.nationalgeographic.co.uk/environment/2019/06/the-huge-toll-fast-fashion-the-planet-and-whythe-answer-could-be-circular (ბოლო გამოძახება: 03.08.2022).

ვიკიპედია. ბუნებრივი გარემო. ხელმისაწვდომია URL-ზე: https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%94%
E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%98_%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%9B%E1%
83%9D (ბოლო გამოძახება: 02.08.2022).

ვიკიპედია. გარემოს დაცვა. ხელმისაწვდომია URL-ზე:https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%
E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A1_%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%95%E1%83%90 (ბოლო გამოძახე02.08.2022).

MonreaghCentre. ტილო. ტილოს ქსოვილის სელის მცენარისგან შექმნა. ხელმისაწვდომია URL-ზე: https://www.youtube.com/watch?v=TFuj7sXVnIU (ბოლო გამოძახება: 03.08.2022)

Movement. სწრაფი მოდა. ხელმისაწვდომია URL-ზე:https://www.youtube.com/watch?v=JIr_4EjuXms (ბოლო გამოძახება: 03.08.2022)

National Geographic საქართველო. ხელმისაწვდომია URL-ზე: https://nationalgeographic.ge/chven-shesakheb/
(ბოლო გამოძახება:02.08.2022).

ჯონსტონი, გემმა (2022) როგორ მოვიყვანოთ და ვიზრუნოთ სელის მცენარეზე. ხელმისაწვდომია URL-ზე:
https://www.thespruce.com/flax-flower-plant-care-and-growing-guide-5080961#toc-how-to-grow-flax-flowers-from-seed
(ბოლო გამოძახება: 02.08.2022).

ჰაკოო, აშოკ (2019) ტილოს ბოჭკო და ტილოს ქსოვილი სელის მცენარისგან. ხელმისაწვდომია URL-ზე: https://www.textileschool.com/2632/linen-fiber-from-flax-plants-and-the-linen-fabrics/ (ბოლო გამოძახება: 03.08.2022).