არსებობს თუ არა რაციონალური კავშირი მეცნიერებასა და ხელოვნებას შორის? რა თქმა უნდა, არსებობს. მეცნიერება და ხელოვნება სინამდვილის ასახვის სხვადასხვა ფორმებია. ერთი ფესვიდან აღმოცენებულნი, რომლებიც შემდგომ დასცილდნენ ერთმანეთს. “მეცნიერება და ხელოვნება ისევე არიან ერთურთს დაკავშირებულნი, როგორც ფილტვი და გული”- წერდა ლევ ტოლსტოსი. არ არსებობს ზღვარი ჭეშმარიტ მეცნიერებასა და ხელოვანის მხატვრულ ძიებას შორის.
“დაბადება” გადმოგვცემს, რომ ადამიანებმა, რომლებიც ერთ ენაზე მეტყველებდნენ, მოინდომეს ცამდე კოშკის აგება თავიანთი სახელის სადიდებლად. მაღლა მიიწევს თანამედროვე მეცნიერების ამაყი კოშკი. ტკბებიან მისი მშენებლები და თითოეული ცდილობს მოურგოს კიდევ ერთი დეტალი, უფრო მაღლა ასწიოს ნაგებობა, მაგრამ რაც უფრო მაღლა ადი კოშკი, უფრო მეტი გაუგებრობაა მშენებლებს შორის.
ადამიანმა გარდაქმნა ბუნება, შეიჭრა ატომის სიღრმესა და სამყაროს თვალუწვდენელ სივრცეში, ასახა სამყაროს სილამაზე მათემატიკურ ფორმულათა ჰარმოანიაში, მუსიკალურ აკორდებში და ფერთა გამაში. მან დაამარხცა სნეულებანი და შეუპოვრად გადალახა თავისი ბუნებრივი შეზღუდულობა. ცდილობდა გაეგო იქმნებოდა სამყარო, ხსნიდა სიცოცხლის ჩასახვის საიდუმლოს.
შემეცნების სიუჟეტი საოცრად ემოციურია. ძნელია გრძნობათა სამყაროში სხვა ანალოგიების შერჩევა. სამყარო უსასრულოა მრავალფეროვნებაში, ამავე დროს იგი შეცნობადია. ჭეშმარიტების შემეცნებაში მკვლევარს სჭირდება როგორც ფანტაზიისა უსაზღვრო აღმაფრენა და იუმორი, ისე ცივი გონება, თვალთახედვის სიფართოვე და საგანთა არსის ზუსტი გაგება.
წინა საუკუნე უპირატესად წარმოადგენდა ანალიზის, მასალის დაგროვებისა და შესწავლის საუკუნე, მეცნიერებათა დიფერენციაციისა და ვიწრო სპეციალიზაციის საუკუნეს. სპეციალიზაცია მომავალშიც გაგრძელდება, მაგრამ ამასთანავე დაიწყო უდიდეს განზოგადებათა დრო. სხვადასხვა მეცნიერებათა მასალაზე მუშავდება ერთიანი შეხედულება სამყაროზე. ასეთ პირობებში მეცნიერება არა თუ საჭიროებს პოეზიას, არამედ თავის მხრივ, ამდიდრებს კიდეც მას.
ჭეშმარიტების ძიება შეუძლებელია ადამიანური ემოციების გარეშე. ფანტაზია მეცნიერისათვის არანაკლებ საჭიროა. როცა ფიზიკოსი მიკროსამყაროს წინაღობებს აწყდება, მას ჭეშმარიტების შესაცნობად ესაჭიროება საყრდენი “გიჟური თეორიის” სახით ჩვეული ლოგიკის ჩიხიდან გამოსაყვანად. ბუნების სილამაზე სიმარტივესა და კონკრეტულობაშია. ფრანგმა სკულპტორმა კითხვას, თუ როგორ ქმნიდა იგი თავის ქმნილებებს, უპასუხა: “ძლიერ მარტივად, ვიღებ მარმარილოს ლოდს და ვაჭრი რაც ზედმეტია”.
ესთეტიკური შეფასებანი გამოსადეგია მეცნიერული თეორიის მიმართაც. მეცნიერებას მხოლოდ ის თეორიები შემორჩა, რომლებიც გამოირჩევიან სიცხადით, ლოგიკურობით და იმ სილამაზით, რომლებიც პასუხობენ მკვლევარის ესთეტიკურ გრძნობას. აი, სწორედ ეს მომენტი აახლოებს მეცნიერებას ხელოვნებასთან.
აინშტაინის შემოქმედებაში “შინაგანი სრულყოფილება” გამორიცხავს მოცემული ფაქტის ასახსნელად სპეციალურად მოგონილ დაშვებებს. იგი მდგომარეობს თეორიის ბუნებრიობაში, მის ლოგიკურ სიმწყობრეში, სამყაროს, როგორც ჰარმონიული ერთიანი, მთელის, საწყის წინამძღვართა ერთიანობაში. აინშტაინს მუსიკალურობის გასაოცრად ფაქიზი შეგრძნება ჰქონდა. იგი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა თეორიის “შინაგან სრულყოფილებაზე” დამოკიდებულ ესთეტიკურ შთაბეჭდილებას. მისთვის “შინაგანი სრუყოფილების” კრიტერიუმი სინამდვილის გამომხატველი ცალსახა თეორიის ამორჩევის კრიტერიუმად იქცა.
მეცნიერულ აზროვნებაში-წერდა აინშტაინი-მუდამაა პოეზიის ელემენტი. ნამდვილი მეცნიერება და ნამდვილი მუსიკა აზროვნების ერთგვაროვან პროცესს მოითხოვს. ალბერტი მხატვრული ლიტერატურიდან იღებდა მეცნიერული მსოფლმხედველობის ელემენტებს, იმპულსებს კვლევისათვის. ამ იმპულსების ძალა, მათი ისტორიული ღირებულება იბადება მხატვრული და არა ლოგიკური აზროვნებიდან. “დოსტოევსკი უფრო მეტს მაძლევს, ვიდრე რომელიმე მოაზროვნე” წერდა აინშტაინი. სიუჟეტის განვითარების პარადოქსულობა დოესტოევსკის შემოქმედებაში მოძრავი სხეულის პარადოქსული მოქმედების იმ ობიექტურ დამაჯერებლობას ეთანხმება, რაც ასე ნათლდაა აინშტაინის შრომებში. სინათლის სიჩქარის შესადარი სიჩქარით მოძრავი სხეულის ქცევა უკიდურესად პარადოქსულია, რასაც ალბერტი სივრცისა და დროის ყველაზე ზოგადი თვისებებით ხსნის და პირვანდელი, პარადოქსული ფაქტი თავის ბუნებრივ ადგილს პოულობს სამყაროს ჰარმონიაში.
მეცნიერ-ქიმიკოსის კვლევით მუშაობასაც აქვს ტენდეცია წარიმართოს სილამაზის კანონების მიხედვით. მისწრაფება სტრუქტურის სილამაზისკენ, მისი სიმეტრიული სრულყოფისადმი მთელ რიგ შემთხვევაში წარმოადგენს ქიმიკოსის მუშაობის სტიმულს, სინთეზის მიზანს. მართლაც, ყურადღებას იპყრობს ორგანულ ნაერთთა სტრუქტურული ფორმულების არქიტექტურული წყობა.
გატაცება ფერებით, ქიმიურ ნაერთთა ფორმებითა და ეფექტური რეაქციებით. თუ გვსურს ახალგაზრდებს ქიმია შევაყვაროთ, პირველ რიგში მათ ქიმიურ მოვლენათა სიმდიდრე და რომანტიკა უნდა ვუჩვენოთ. ქიმიკოსს იპყრობს ნივთიერების შინაგანი წესრიგი, მოლეკულის სტრუქტურის სილამაზე. შემთხვევითი არ იყო, რომ სტრუქტურული თეორიის ერთ-ერთი შემქმნელი კეკულე სწავლობდა არქიტექტურას. არქიტექტურულ ფორმათა ცოდნა, უთუოდ, ხელს უწყობდა მას მოლეკულების სტრუქტურის ძებნაში. რობერტ ბერნს ვუდვორმა ორგანული ქიმია ასე განმარტა: “ორგანული სინთეზი მეცნიერებასაც მიეკუთვნება და ხელოვნებსაც, მაგრამ უფრო ხელოვნებას და ამას ახსნა არ სჭირდება, უბრალოდ მე ასე ვუყურებ ჩემს სამუშაოს.” მართლაც, დიდი გემოვნება, ფანტაზია და ინტუიციაა საჭირო, რომ ხელოვნურად მიიღო ნაერთები: სტრიქნინი. რეზერპინი, ქოლესტერინი, ქლოროფილი, რომელთა წარმოქმნის საიდუმლოებას ამ მეცნიერებამდე მხოლოდ ბუნება ფლობდა.
ქიმია დღეს ლითონთა მიღების ალქიმიური “ხელოვნება” აღარაა. იგი მყარ მეცნიერულ ფუნდამენტზე დაფუძვნებული ახლის უტყუარი შემოქმედებაა.
ბუნება იოლად არ გვიმჟღავნებს თავის საიდუმლოებას. ჩვენ ვიძენთ ცოდნას ბუნების მიერ შექმნილ გარკვეულ წინააღმდეგობათა გადალახვის გზით. შემეცნების პროცესში ადამიანი და ბუნება მეტოქეებად ხვდებიან ერთიმეორეს, თუმცა მათი ქცევა არსებითად განსხვავებულია. ადამიანი მუდამ აუმჯობესებს თავდასხმის იარაღს. ბუნება კი ამ დროს უცვლელია, იგი არც ყრის ფარ-ხმალს და არც აუმჯობესებს მას, არვ ავლენს ახალ ტაქტიკას ადამიანის მოსატყუებლად.
ჩვენს დროში, სამეცნიერო თეორიათა პოეტური განზოგადება ეპიზოდურად გვხდება. წარსულის მეცნიერები მეტს ფიქრობდნენ მეცნიერულ იდეათა პოეტურ განზოგადებაზე, თავადაც პოეტები იყვნენ. ჰომეროსის “ილიადასა” და “ოდისეაში” ჰომეროსის დროინდელი მთელი მეცნიერებაა მოცემული. პოემათა ღრმა ანალიზის შემდეგ აღმოაჩინეს ძველი ტროას ნანგრევები სწორედ იმ ადგილზე, სადაც მიუთითებდა დიდი პეოტი.
მეცნიერთა შემოქმედებას თან ახლავს სამყაროს მხატვრული ხედვის ელემენტი. მეცნიერული აღმოჩენების პოეზია ხშირ შემთხვევაში რჩება მკვლევარის შინაგან განცდად და არ პოულობს თავის უშუალო ასახვას სამეცნიერო თხზულებათა ფურცლებზე. მიუხედავად ამისა, ეს მეცნიერების არსებითი ნაწილია, რომელიც ამდიდრებს მის შინაარს და ხელს უწყობს მის განვითარებას. ემოციის როლი ხელოვნებაში, შემოქმედებით მოღვაწეობაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. მეცნიერებაში კი ემოცია თითქოსდა თანმხლები ხასიათისაა, იგი არ დევს თეორიულ ცნებათა დასკვნათა ბუნებაში. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მათემატიკაში, ფიზიკასა და ქიმიაში ავტორის ემოციური დამოკიდებულება თავის საქმესთან “კადრს მიღმაა”, პოეზიაში, მუსიკაში, ფერწერაში კი ყოველთვის “კადრშია”.
ადამიანის მოღვაწეობის ნებისმიერი სფერო ურიცხვ პოეზიას შეიცავს. დროა პოეტებმა ანგარიში გაუწიონ ამას. რაოდენ მომხიბლავი და დიდებული გახდებოდა ვარსკვლავებით მოჭედილი ცის თემა, პოეტებს რომ ასტრონომია კარგად ცოდნოდათ! ერთია უსახო ღამე ტყეში და სულ სხვაა იგივე ღამე, როცა პოეტმა იცის ვარსკვლავთა მოძრაობის კანონები, როცა შემოდგომის ტბათა შავ წყალში აირეკლება არა რომელიღაც ვარსკვლავებიანი ღამე, არამედ ბრწყინვალე და მწუხარე ორიონი.
დიდი ყურადღება ექცევა მეცნიერული შემეცნების პროცესში ინტუიციას. ფრანგმა მეცნიერმა ანრი პუანკარემ ფარდობითობის თეორია მხოლოდ იმიტომ ვერ აღმოაჩინა რომ ზოგიერთი მეცნიერული დოგმის უარსაყოფად სითამამე არ ეყო.
მეცნიერული ინტუიცია პრობლემის პერსპექტივისა და განვითარების გრძნობაა. იგი იწყება იქ, სადაც წყდება პრობლემის ამოხსნის ლოგიკური გზები, სადაც ცოდნა უძლურია. სწორედ ემოციური აკომპანიმენტი ქმნის მეცნიერების პოეზიას-მეცნიერების არსებით ნაწილს, რაც ამდიდრებს მის შინაარს, სტიმულს აძლევს მის განვითარებას.
სამი საუკუნით ადრე ბლეზ პასკალმა ინტუიციით მიაგნო კვანტური მექანიკის პრინციპს: “მე თქვენ გიჩვენებთ რაღაც უსასრულოსა და განიწილველს. ესაა ყოველმხრივ უსასრულო სისწრაფით მოძრავი, წერტილი. რადგან ის, ყველგანაა” . ინტუიციამ უკარნახა ალქიმიკოსებს ტყვიიდან ოქრო მიეღოთ.
ნებისმიერი ხელოვნება, უპირველეს ყოველისა, გარემომცველი სამყაროს შეცნობის ერთ-ერთი საშუალებაა. ჭეშმარიტების შემეცნება მეცნიერების უპირველესი ამოცანაა. შემეცნების პროცესის დიალექტიკა განაპირობებს კაცობრიობის მოღვაწეობის ამ ორ განსხვავებულ სფეროს.
ავტორი: რამაზ გახოკიძე