💫 მნათობთა ამოსვლისა და ჩასვლის წერტილები ✨

იმის გამო, რომ დედამიწა ბრუნავს თავისი ღერძის მიმართ დასავლეთიდან აღმოსავლეთის მიმართულებით, დედამიწაზე მყოფ ადამიანს რომელსაც ამ ბრუნვის შემჩნევა არ შეუძლია, ეჩვენება, რომ ვარსკვლავებიანი ცა ბრუნავს დედამიწის ნამდვილი ბრუნვისადმი შექცეული
მიმართულებით, ანუ აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ. ამისი კერძო გამოსახულებაა მზის მაგალითი: ათასწლეულთა განმავლობაში კაცობრიობა აკვირდებოდა, რომ ყოველდღე მზე ამოდიოდა აღმოსავლეთის მხრიდან, შუადღისით ცაში უმაღლეს მდებარეობას აღწევდა სამხრეთის მხარეს და ჩადიოდა დასავლეთის მხარეში. ასევე პლანეტები და მრავალი ვარსკვლავი. მხოლოდ ბოლო საუკუნეებში დამტკიცდა, რომ ყველა ეს მოძრაობა მოჩვენებითი იყო და მას დედამიწის რეალური ბრუნვა იწვევდა.

ყველა მნათობი, რომელიც ცის ეკვატორის სიბრტყეშია, მათემატიკური ჰორიზონტის წრეწირს გადაკვეთს აღმოსავლეთის E წერტილში (ა მ ო ს ვ ლ ა), მაქსიმალურად დაშორდება ჰორიზონტის სიბრტყეს Q’ წერტილში (ზ ე დ ა კ უ ლ მ ი ნ ა ც ი ა), კვლავ გადაკვეთს მათემატიკურ ჰორიზონტს W წერტილში (ჩ ა ს ვ ლ ა) და მაქსიმალურად დაშორდება ჰორიზონტს უკვე ცის უხილავ ნახევარში Q წერტილში (ქ ვ ე დ ა კ უ ლ მ ი ნ ა ც ი ა). მაგრამ ისიც ცხადია, რომ მსგავსი ხილული მოძრაობა ცის ყველა ვარსკვლავს არ ახასიათებს.
მაგალითად, სამყაროს ჩრდილოეთ პოლუსის P წერტილში მყოფი ვარსკვლავი უძრავია, არ იღებს მონაწილეობას ცის დღეღამურ ბრუნვაში, ანუ მას არც ჩასვლის წერტილი ექნება. სამაგიეროდ, სამყაროს სმხრეთ P’ პოლუსში მყოფი ან მისი მახლობელი ვარსკვლავები არასოდეს ამოვლენ ჰორიზონტს ზემოთ, ე.ი. მათ ამოსვლისა და ჩასვლის წერტილები არ ექნებათ. მაშასადამე, ცის ყველა არეს თავისი დამახასიათებელი მოძრაობანი ახასიათებს. ასევე, ცის ერთსა და იმავე არეში მყოფ ვარსკვლავებს სხვადასხვა სახის დღეღამური მოძრაობანი ექნებათ სხვადასხვა განედზე მყოფი დამკვირვებლების თვალსაზრისით.

რაც შეეხება პოლუსის მახლობელ ვარსკვლავებს. P-სთან უკიდურესად მახლობელნი ძალიან მცირე წრეწირებზე მოძრაობენ და მთელი
დღე-ღამის განმავლობაში ცის მცირე არეში რჩებიან. რაც უფრო შორსაა ვარსკვლავი სამყაროს ჩრდილოეთი P პოლუსისაგან, მით უფრო დიდია მისი ორბიტა და უფრო უახლოვდება იგი ქვედა კულმინაციაში NS ჰორიზონტს, მაგრამ მხოლოდ N’-ში მყოფი ვარსკვლავი შეეხება მას. ანუ მთელი ეს PNN’ არე არის ჩაუვალ ვარსკვლავთა სიმრავლე. ცხადია, არცერთ ამ ვარსკვლავთაგანს არ გააჩნია ამოსვლისა და ჩასვლის წერტილები.

იგივე ითქმის სამყაროს სამხრეთ პოლუსთან მდებარე მნათობების არეზეც. აქაც, P’-თან ძალიან ახლოს მდებარენი დღე-ღამის განმავლობაში უაღრესად მცირე არში მოძრაობენ. რაც უფრო შორს არიან ისინი P’-საგან, მით უფრო უახლოვდებიან თავიანთი დღეღამური მოძრაობისას ზედა კულმინაციაში NS ჰორიზონტს. მაგრამ ამოდიან მხოლოდ ისინი, რომლებიც P’ -საგან დაშორებულნი არიან S წერტილზე უფრო მეტად. დანარჩენები P’S’S არეში მოძრაობენ და ე.წ. ამოუვალ ვარსკვლავთა სიმრავლეს შეადგენენ.
ამრიგად, ყოველ მოცემულ განედზე მყოფი დამკვირვებლისათვის ცის მთელი სფერო იყოფა სამ არედ: ამოუვალ, ჩაუვალ და ყოველდღიურად ამომავალ (ჩამავალ) ვარსკვლავთა არეებად.

მაგრამ რა ხდება, როცა მოცემული განედიდან უფრო მაღალგანედიან არეში გადავდივართ? თუ გავითვალისწინებთ, რომ დედამიწის მოცემული ადგილისათვის მათემატიკური ჰორიზონტიდან სამყაროს პოლუსამდე მანძილი ანუ სმყაროს პოლუსის სიმაღლე ადგილის განედს უდრის, მაღალგანედიან არეში გადასვლისას იზრდება ამოუვალ და ჩაუვალ ვარსკვლავთა არეების ფართობი, სამაგიეროს კი იკლებს ცის იმ არეთა ფართი, რომლებში მყოფი ვარსკვლავებიც ყოველდღე ამოდიან და ჩადიან. ზღვარში, როცა φ გაუტოლდება 90°-ს, სამყაროს პოლუსი ზენიტში მოექცევა და მნათობების დღეღამური პარალელები ჰორიზონტის პარალელურნი გახდებიან, რაც იმას ნიშნავს, რომ ცის მთელი ჩრდილოეთი ნახევარსფეროს ობიექტები ჩაუვალნი იქნებიან, ცის მთელი სამხრეთი ნახევარსფეროს ობიექტები კი ამოუვალნი ანუ ვარსკვლავთა ამოსვლა-ჩასვლა შეწყდება.

დედამიწის ჩრდილოეთ მსგავსი მოვლენა კი სამხრეთ პოლუსიდან დაკვირვებისას (იქ სურათი ამოყირავდება – სამხრეთის ცის მნათობები ჩაუვალნი იქნებიან, ჩრდილოეთის ცის მნათობები კი ამოუვალნი. სხვადასხვა განედებზე მნათობთა დღეღამური ბრუნვის სურათების სხვადასხვაობებს განაპირობებს ისიც, რომ მოცემულ განედზე ცის ეკვატორის დახრა ჰორიზონტის მიმართ 90° – φ კუთხით მოიცემა.

ეს კი ამავე დროს მნათობთა დღეღამური ორბიტების სიბრტყის დახრაა ჰორიზონტის მიმართ. ამრიგად, რამდენი გრადუსითაც იზრდება დამკვირვებბლის განედი, იმდენი გრადუსით უფრო ჰორიზონტალურთან მიახლოებული ხდება მნათობთა დღეღამური გზები. ესეც საყურადღებოა. ახლა პირიქით დავსვათ კითხვა: რა ხდება დამკვირვებლის გადაადგილებისას უფრო მცირე განედის მქონე წერტილებისკენ? ახლა უკვე ამოუვალ და ჩაუვალ ვარსკვლავთა არეების ზომები კლებულობს, იმ მნათობებისა კი, ყოველდღე რომ ამოდიან და ჩადიან – პირიქით, იზრდება. ზღვარში, როცა დამკვირვებელიმ მიაღწევს ნულ-განედიან არეს, ანუ დედამიწის ეკვატორს, სამყაროს ღერძის დახრაც ჰორიზონტის სიბრტყისადმი ნულს გაუტოლდება.

ამ შემთხვევაში სამყაროს პოლუსები მათემატიკურ ჰორიზონტზეა, ცის ეკვატორი მართობულია ამავე ჰორიზონტის სიბრტყისადმი და ცის Z ზენიტში გადის, ამიტომ ჰორიზონტის სიბრტყისადმი მართობულნი იქნებიან მნათობთა დღეღამური პარალელები.

ყველა მათგანი მათემატიკური ჰორიზონტის წრეწირით ორ ტოლ ნაწილად გაიყოფა, მაშასადამე: 1. ყველა მნათობის ხილული დღეღამური ორბიტა ვერტიკალურია. 2. თითოეული მნათობი 12 საათს ჰორიზონტს ზემოთ ატარებს, ანუ ამოსულია, 12 საათს კი ჰორიზონტს ქვემოთ (ჩასულია). მხოლოდ ორი შესაძლო მნათობი, რომლებიც სამყაროს ჩრდილოეთ და სამხრეთ პოლუსებში იმყოფებიან (და ბევრი სხვაც, პრაქტიკულად ამავე წერტილების მჭიდრო სიახლოვეს მყოფნი) იქნებიან მთელი დღე-ღამის განმავლობაში ჰორიზონტის სიბრტყის მახლობლად. ანუ დედამიწის ეკვატორის წერტილებიდან დაკვირვებისას არ არსებობენ არც ამოუვალი და არც ჩაუვალი ვარსკვლავები.

წყარო:

ასტორონომიის საფუძვლები