საინტერესო მოვლენამ იჩინა თავი V და მომდევნო საუკუნეებში, კაცობრიობის კულტურულ ცხოვრებაში ევროპაში, შუა აზიაში და ახლო აღმოსავლეთში. ჩვენი პლანეტის ამ ომ უკანასკნელ რეგიონში, სადაც ჯერ კიდევ ადრინდელ შუა საუკუნეებში ჩამოყალიბდა ახალი სახელმწიფოები თავისი კულტურული ცენტრებით, მეცნიერებამ იწყო განვითრება და დაწინაურება იმდენად, რომ შესამჩნევად გაასწრო ევროპულ სახელმწიფოებს. ჯერ კიდევ ახალ წელთაღრიცხვამდე შუა აზიაში ჩამოყალიბდა ადგილობრივი თვითმყოფი კულტურა. მის კერაზე შემდგომში აღმოცენდა შუა აზიის ისეთი ცენტრები, როგორიც გახდნენ ხვარაზი და სამარყანდი. მაგრამ იქაური ხალხების ისტორიული განვითარებაც შემოსეულ მტრებთან მუდმივი ბრძოლიდ ვითარებაში მიმდინარეობდა. არა მარტო სპარსელებმა დალაშქრეს ისინი, თვით ალექსანდრე მაკედონელმაც მიაღწია მათ თავისი ძლევამოსილი არმიით, თუმცა მათი საბოლოო დამორჩილება ვერ მოახერხა. სამაგიეროდ, მოხდა ისე რომ შუა აზიის მოსახლეობას მიცა საშუალება გასცნობოდა ბერძნული სამყაროს კულტურულ მემკვიდრეობას და მით თავისით შეევსოთ და გაემდიდრებინა.
შედარებით მოკლე ხანში არაბთა მეცნიერება დაწინაურდა იმდენად, რომ უკან მოიტოვა ნახევრად მიძინებული ევროპული მეცნიერება, კერძოდ ასტრონომიაც. რა თქმა უნდა, არაბთა ასტრონომია არ წარმოადგენდა ამის შემდეგ რაღაც თავისთავადს, არამედ ეს იყო სინთეზი და შერწყმა, შეჯამება მთელი იმ ცოდნისა და შედეგების, რაც იმ დროისათვის მოპოვებული ჰქონდა ხალხებს ყველა იმ ქვეყანაში, სადაც კი ეწეოდნენ ასტრონომიულ დაკვირვებებსა და კვლევას. ამასობაში სამეცნიერო შრომები იწერებოდა არაბულ ენაზე. განსხვავებით დასავლეთი ევროპის მაგალითისაგან, სადაც მეცნიერებაში საყოველთაოდ ხმარობდნენ ლათინურს. ამასთნავე გახშირდა თარგმნითი მოღვაწეობა, თხზულებანი ითარგმნებოდა ლათინურიდან არაბულად ან კიდევ სხვა ხალხთა ენებზე. პტომელეს ცნობილი თხზულება “დიადი ნაგებობა” IX საუკუნეში არაბულად ითარგმნა და ასე შემოინახა კაცობრიობამ დედაენაში დაკარგული ეს დიდმნიშვნელოვანი თხზულება.
ბაღდადი- არაბეთის სახალიფოს დედაქალაქი დიდი სამეცნიერო და კულტურული ცენტრი გახდა. IX ს-ის ოციან წლებში ამ ქალაქში ასტრონომიული ობსერვატორიაც გამაირთა. ამან ბიძგი მისცა ცაზე დაკვირვებათა ჯერ განახლებას და მერე გამრავლებას. მართალია, დაკვირვებათა შედეგების ინტერპრეტაცია გეოცენტრულ კონცეფციას ემყარებოდა, მაგრამ სულ უფრო იჩენდა თავს პტოლემეს თეორიის არასრულყოფილება და დროდადრო აუცილებელი ხდებოდა მასში კორექტირების შეტანა.
ამ მხრივ სხვაზე უფრო შორს წავიდა IX საუკუნე და ბოლოს X -ის დასაწყისში მოღვაწე არაბი ასტრონომი ალ-ბათანი, რომლმაც დააზუსტა პტოლემეს მიერ განსაზღვრული ეკლიპტიკისა და ეკვატორს შორის დახრის კუთხის მნიშვნელობა, მცდარად ჩაითვალა დედამიწის პტომელეს მიერვე დადგენილი ექსცენტრიული მდებარეობა მზის ორბიტის შიგნით.
მთვარის მოძრაობას იკვლევდა ალ-ბათანის მომდევნო ასტრონომი, აბუ-ლ-ვეფა, მან მანამდე შეუმჩნეველი თავისებურებანი მიუთითა მთვარის მოძრაობაში, რომელთაც თავისი ცდომილება შეჰქონდათ იმ გადახრებში, დაკვირვებულ და პტომელეს თეორიის საფუძველზე წინასწარ გამოთვლილ მდებარეობათ შორის რომ მჟავნდებოდა.
სულ უფრო მეტ პრაქტიკულ მნიშვნელობას ღებულობდნენ მზის, მთარისა და პლანეტების მდებარეობათა ტაბულები, წინასწარ რომ ითვლიდნენ და ადგენდნენ ჩატარებულ დაკვირვებათა და გეოცენტრული თეორიის საფუძველზე შესრულებული ანგარიშის მიხედვით. წინასწარი ცოდნა ცის სხეულთა მდებარეობებისა ცაზე ესაჭიროებოდათ მოგზაურობისა და ზღვაოსნობის განვითარებასთან, აგრეთვე სარიტუალო აქციებთან დაკავშირებით. მაგრამ მათ შედგენა-გამოყენებაში თავს იჩენდა თეორიის სისუსტე, ხშირდებოდა აუცილებელი კორექტივები. მართალია, გზადაგზა უმჯობესდებოდა თეორია, უფრო სწორი იქნება თუ ვიტყვით-ცის სხეულთ მოძრაობის თეორიული მექანიზმი, მაგრამ სულ უფრო მეტად ჩანდა, რომ გეოცენტრიზმს, როგორც თეორიისა და მსოფლმხედველობის ამოსავალს, აღარ ეწერა ხანგრძლივი არსებობა. ეს მართლაც დადასტურდა ორიოდე საუკუნით ადრე.
არა ნაკლები სახელი მოიხვეჭეს შუა აზიის იმ დროინდელ კულტურულ ცენტრებში მოღვაწე მეცნიერებმა. პირველ რიგში აქ დასახელებულია ალ ხვარაზმი-IX საუკუნის მათემატიკოსი და ასტონომი ხვარზამიდან. იგი ითვლება ალგებრის ფუძემდებლად. მას შეუდგენია პრაქტიკული დანიშნულების ასტრონომიული ცხრილები, რომლებიც ხანგრძლივი დროის განმავლობაში გამოიყენებოდა.
იმავე ხვარაზმში X ს-ის დამლევს გამოჩნდა კიდევ ერთი მეცნიერი, რომლის სახელი სამუდამოდ ჩაიწერა კაცობრიობის ისტორიაში. ეს იყო სწავლული ენციკლოპედისტი, მათემატიკური გეოგრაფიისა და ასტრონომიის მაშნდელი სპეციალისტი- ალ ბირუნი. მას ეკუთვნის წარმატებული ცდა შეეფასებინა დედამიწის სიდიდე ორიგინალური მეთოდით, რომელიც განსხვავდებოდა არისტაქეს მეთოდისაგან, იგი ხილული ჰორიზონტის დაწევას აკვირდებოდა მთის წვეროდან. ადვილი წარმოსადგენია, რომ ამნაირად იგი დედამიწის ზედაპირის სიმრუდეს აფასებდა, ზომავდა რა ხილულ ჰორიზონტამდე მანძილსაც.
ბირუნის მოღვაწეობის მნიშვნელობას ის ზრდიდა, რომ მისი მეცნიერულ-ფილოსოფიური მსოფლმხედველობა მკაფიოდ განსხვავდებოდა იმ საერთო დონისაგან, რომელსაც ქმნიდა ადრინდელი შუა საუკუნეების ტრადიციული ორთოდოქსულ-თეოლოგიური ფილოსოფია. ბირუნი უარყოფთა დოგმატიკას, სამყაროს შემეცნების ერთადერთ სწორ გზად აღიარებდა ბუნების მოვლენების ცოდნას-მეცნიერებას. ძალიან მკაფიოდ გამოხატა მან თავისი სკეპტიკური დამოკიდებულება გეოცენტრიზმის კონცეფციისადმი, სავსებით დასაშვებად ჩათვალა, რომ ის, რასაც ვაკვირდებით ცაზე მზისა და სხვა სხეულების მოძრაობაში, შეიძლება ახსნილი იქნეს ჰელიოცენტრიზმის პოზიციიდანაც.
ბირუნის ერთობ ავტორიტეტული თანამოაზრენი ჰყავდა, ჯერ იბნ-სინას, ცოტა უფრო გვიან ომარ ხაიამის სახით. ისტორია იცნობს იბ-სინას კიდევ ავიცენას სახელითაც. იგი იყო ტაჯიკი სწავლული, ცნობილი თავისი შესანიშნავი თხზულებებით ფილოსოფიის, მათემატიკის, ბუნებისმეტყველების დარგებში. მისი ფილოსოფია ემყარებოდა მატერიის მარადიულობის აღიარებას, იგი ამტკიცებდა, რომ მატერია არ ისპობა, მხოლოდ სახეცვლილებას განიცდის. ეს ცხადია, პირდაპირ უპირსიპირდებოდა ყურანის დოგმებს და თუმცა ამავე დროს სცნობდა სამყაროში არამატერიალური, ზებუნებრივი, ღვთაებრივი ძალის არსებობას, ავიცენა მაინც ერეტიკოსად იყო გამოცხადებული, როგორც რელიგიური მსოფლმხედველობის ძირგამომთხრელი. აქედან გამომდინარე ბევრი უსიამოვნების გადატანა მოუხდა მას.
რაც შეეხება ომარ ხაიამს, მას უფრო ფართოდ როგორც შესანიშნავ პოეტს ვიცნობთ, მაგრამ მისი მოხდენილი, მხატვრული ტაეპები გამდიდრებულია ღრმა შინაარსის ფილოსოფიური აზრებით, აფორიზმებით, რომლებშიაც გამოსჭვივის ავტორის განსწავლულობა, კერძოდ ასტრონომიაში.
როგორც ცნობილია, XIII ს-ში მონღოლთა შემოსევამ დიდი ზიანი მიაყენა აზიისა და ევროპის ბევრ ქვეყანას, შემუსრა მათი ქალაქები და დაარბია კულტურის ძეგლები, შეაჩერა ყოველგვარი პროგრესული განვითარება ცოდნა-განვითარებაში და მეცნიერებაში.
მხოლოდ ერთი საუკუნის შემდგომ შეძლეს დაპყრობილმა ხალხებმა განთავისუფლება მონღოლთა უღელისაგან. იქ, სადაც ნელა და მოულოდნელად ცოტათი მაინც ღვიოდა შერჩენილი შემოქმედებითი ცეცხლი, განახლდა და ხელახლა გაცხოველდა მუშაობა, ასტრონომიული დაკვირვებები და ბუნების მოვლენათა შესწავლა. ასეთი იყო ასტრონომიული ობსერვატორია მაღარაში(ახლანდელი ჩრდილო-დასავლეთი ირანი), გამართული ნასირ ალ-დინ ტუსის მიერ. უკანასკნელი ცნობილია ასტრონომიაში, ასტრონომიული კატალოგისა და ცთომილთა მდებარეოებების ნუსხის-“ზეჯე ილხანის” შემდგენით. მაღარის ობსერვატორიაში იმ დროისათვის საუკეთესო კუთხესაზომი იარაღები იქნა თავმოყრილი. ზოგიერთი ისტორიული წყაროს ცნობით, მარადის კუთხისაზომი იარაღები უკეთესნი იყნენ, ვიდრე კოპერნიკის დროს ევროპაში ხმარებული ასეთივე ტიპის იარაღები. ამ იარაღებით მუშაობდნენ მიწვეული ასტრონომები. ცნობილია, რომ ნასირ ალ-დინმა თბილისიდანაც მიიწვია ასტრონომ-დამკვირვებელნი. ეს ფაქტი იმსაც მიუთითებს, რომ ამ დროს თბილისშიაც მოქმედებდა ასტრონომიული ობსერვატორია.
ნასირ ალ-დინი იყო, როგორც გადმოსცემს ისტორია, სწორედ “ალმაგესტის” ლათინურიდან არაბულად მთარგმნელი. მას ეკუთვის აგრეთვეკოსმოგრაფიული თხზულება, რომელიც სახელმძღვანელოს როლს ასრულებდა.
უფრო გვიან, XV საუკუნის დამდეგს, ასტრონომიამ კვლავ განიცადა შესამჩნევი განვითარება, რის შედეგადაც ისტორიას შერჩა ულეღ-ბეგის სახელი. ქალაქ სამარყანდში მოღვაწე უზბეკმა ასტრონომმა და მათემატიკოსმა ააგო ასტრონომიული ობსერვატორია, რომლის ბადალი იმ დროს არ იყო არც აზიაში და არც ევროპაში. ულეღ ბეგს ერეტიკოსობა დაბრალდა, რის გამოც მოკლეს, შესანიშნავი ობსერვატორია კი დაარბიეს და მიწასთან გაასწორეს. მხოლოდ ჩვენს საუკენეში არქეოლოგიური გათხრების დროს აღმოჩენილ იქნა მისი ნანგრევები და აღადგინეს ობსერვატორიის მთავარი ნაგებობა: 46-მეტრიანი დიამეტრის მრგვალი შენობა, რაშიც თავის დროზე დადგუმი ყოფილა ტრანშეაში მოთავსებული უზარმაზარი მარმარილოს კვადრატი ან სექსტანტი, რომლის რკალის რადიუსი 40 მეტრს აღწევდა. ახლა მხოლოდ 32-ის სიგრძის მისი ნარჩენი რკალი ჩანს გრადუსებად დაყოფილი. იარაღი მერიდიანის სიბრტყეში იყო გამართული და მისი საშუალებით საზღვრავდნენ მზის, მთვარისა და პლანეტების მდებარეობებს ცაზე მერიდიანში გავლი მომენტებში და ამის საფუძველზე ითვლიდნენ მათ კოორდინატებს. ისეთი ფუნდამენტური მნიშვნელობის სიდიდეები, როგორც გაზაფხულის დღეღამტოლობის წერტილის მდებარეობა და ეკლიპტიკის ეკვატორთან დახრაა, განისაზღვრებოდა მანამდე არნახული სიზუსტით. ამასთან დაკავშირებით ტროპიკული წელიწადის ხანგრძლოვობის სიზუსტეც ამაღლებული იქნა. იმ გრანდიოზული ნაგებობის ნარჩენებიც დაცულია როგორც კულტურის იშვიათი ძეგლი.
ულუღ ბეგის ობსერვატორიაში განისაზღვრა ვარსკვლავთა კოორდინატებიც და შედგა 1018 ვარსკვლავის მდებარეობათა კატალოგი. ჰიპარქესეული ვარსვლვათა კატალოგის შემდეგ ეს პირველი იყო, რომელსაც ჯერ ბადალი არ ჰქონია ვარსკვლავთა სიმრავლით და მათ მდებარეობათა განსაზღვრის სიზუსტის თვალსაზრისით.
შემდგომ საუკუნეებში ამ ორმა კატალოგმა მათ მონაცემთა შედარების შედეგების მეშვეობით თავისი როლი შეასრულა ვარსკვლავთა საკუთარი მოძრაობის აღმოჩენის საქმეში.
არაბულ სამყაროში ბაღდადი როდი იყო ერთადერთი მეცნიერული და კულტურული ცენტრი. გაერთიანებული არაბეთის სახელმწიფო დასავლეთით, პირინეს სწვდებოდა და იქ, ესპანეთში მეცნეირებამ XI-XII სს. აღმავლობა განიცადა.
ზოგადად უნდა ითქვას, რომ არაბმა ასტრონომებმა დამზერითს ასტრონომიაში და მათემატიკურ ასტორმეტრიაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს. მათ შექმნეს და ძვირფას მემკვიდრეობად დატოვეს მზის, მთვარისა და პლანეტების მდებარეობათა ცხრილები და ვარსკვლავთა განახლებული კატალოგები. მათ ეკუთვნის მოწინავე შეხედულებები სამყაროზე, მაგალითად მის უსასრულობაზე, დედამიწის ღერძულ ბრუნვაზე და სხვა.
სხვათა შორის, არაბებმა შთამომავლობას დაუტოვეს მრავალი მათ წიაღში წარმოშობლი ასტრონომიული ტერმინი და ვარსკვლავთა სახელწოდებანი, მაგალითად: “ზენიტი”, “აზიმუტი”; ვარსკვლავების სახელები-ალტაირი, დენები, ვეგა, ბეტელგეიზე, ალდებარანი და სხვა.
ავტორი: ევგენი ხარაძე
1996 წელი