საქართველოს მცენარეული საფარი მდიდარი და მრავაფეროვანია. ჩვენს ქვეყანაში მრავალი ისეთი მცენარე მოიპოვება , რომელსაც სამკურნალო მიზნით გამოიყენებენ. ბევრი მცენარე ამ თვალსაზრისით ჯერ კიდევ მხოლოდ ნაწილობრივ არის შესწავლილი ანდა საერთოდ შეუსწავლელი. სამკურნალწამლო მცენარეული ნედლეულის რესურსების გაზრდას ემსახურება შორეული წარსულიდან მოყოლებული, ემპირიულად მიღებული გამოცდილების მეცნიერულად შესწავლა.
მცენარეს, რომელიც წარმოადგენს ორგანული ნივთიერებების წარმოშობის წყაროს ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს. ამ პროცესს იგი ახორციელებს მზის სხივების ენერგიისა და თავის ქსოვილებში არსებული ქლოროფილის მარცვლების შემწეობით. მცენარე ჰაერში არსებულ ნახშირორჟანგს შლის და განთავისუფლებულ ნახშირბადს ორგანული ნივთიერებების წარმოსაშობად მიმართავს. ორგანული ნივთიერებები ყოველთვის შეიცავენ ნახშირბადს, ხოლო ცხოველთა და მასთან ერთად ადამიანი მცენარის მიერ შექმნილ ორგანულ ნივთიერებებს პირდაპირი და არაპირდაპირი გზით იყენებს თავისი არსებობისათვის საჭირო მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად.
მცენარეს უხსოვარი დროიდან ადამიანი იყენებდა მთელი რიგი საჭიროებისათვის. მცენარე ფართოდ იყო გამოყენებული აგრეთვე როგორც სამკურნალო საშუალება. ბუნებასთან ურთიერთობის, შრომის პროცესში დაკვირვებების საფუძველზე ადამიანი იმუშავებდა ერთგვარ წარმოდგენას ორგანიზმზე სხვადასხვა მცენარის დადებით ან უარყოფითი მოქმედების შესახებ. ერთმანეთისგან ტერიტორიულად სრულიად დაშორებულ ხალხებს ესა თუ ის მცენარე ანდა მისი ნაწილი ერთნაირად მოქმედ საშუალებად მიაჩნდათ. ამის საფუძველია შრომის, ცხოვრებისა და ბუნებასთნ ურთიერთობის მონათასევე პირობები.
ადამიანი შრომისა და მცენარეთა გამოყენების პროცესში მიაკვლია მათ დადებით თვისებებს და შემდეგ მათი ხელოვნურად გაშენებაც დაიწყო. ასე მოხდა ხორბლისა და მთელი რიგი სხვა საკვები მცენარეების მიმართ და აგრეთვე სამკურნალო მცენარეების მიმართაც. ადამიანი უხსოვარი დროიდან დიდ ყურადღებას აქცევდა მცენარეების სასარგებლო თვისებებს. ეს გამოწვეული იყო არსებობისათვის აუცილებელი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების საჭიროებით და განუყრელად იყო დაკავშირებული შრომასთან. გარეული ნაყოფების მოკრეფა, ფესურების ამოთხრა და სხვა. ადამიანთა მიერ მცენარეთა სამყაროს შესწავლის განვითარებაში პირველ საფეხურებს წარმოადგენდენ.
მცენარეთა გაშენებისა და გამოყენების საწყისები შორეულ წარსულ უკავშრდება. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 3000-4000 წლის წინათ ძველ გვიპტეში უკვე არსებობდა კულტურული მცენარეები: ორბალი,ქერი, სელი, ოსპი, ცერცვი, ტკიპა, ლობო, ყაყაჩო, ვაზი, პალმები, თამარნდი, ზეთის ხილი, პაპირუსი და სხვა მრავალი მცენარე. რასაკვირველია, ამ მცენარეებს სამკურნალო დანიშნულებითაც იყენებდნენ . სხვადასხვა წერილობითი ძეგლები მოწმობენ რომ ეგვიპტეში სამკურნალო მცენარეებს კარგად იცნობდნენ. განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა ყაყაჩოს(როგორც ძილის წამალი), პიტნას, პაპირუსს, მრავალძარღვს. ასევე გავრცელებული იყო ნარკოტიკული მცენარეები, იხამრებოდა ოპიუმი, მანდრაგორას ფესვი და ნაყოფი, ინდური კანაფი და მისგან დამზდებული ჰაშიში და სხვა.
საინტერესოა, რომ სამკურნალო მცენარეების ბაღების გაშენებას საქართველოში დიდი ხნის ისტორია აქვს.
„არგონავტიკის“ ცნობების თანახმად, მცენარეების სამკურნალო გამოყენება ფართოდ იყო დანერგილი კოხეთში, რომ ჰეკატეს, რომელიც განთქმული იყო მცენარეების სამკურნალო თვისებების ცოდნით და გამოყენებით სპეციალურად სამკურნალო მცენარეების ბაღი ჰქონდა გაშენებული. ეს თქმულება მიუთითებს ძველ კოლხეთში სამკურნალო მცენარეების ხელოვნურად გაშენების ფაქტზე. ჩვენთან, უხსოვარი დროიდან მცენარის სამკურნალწამლო გამოყენებაზე. მაგალთად, ცერცველა იხმარებოდა გაციების, სიგამდრისა და გულყრების წინააღმდეგ, ფრინტას კბილის ტკივილი დროს იყენებდნენ. ლავანდას ჩირქგოროვების სამკურნალოდ და ა.შ. ასევე ცხელი ქვეყნებიდან მოტანილი მცენარის-ილის ნაყოფები ქართულ მედიცინაში იმარებოდა ცხელების დროს და სხვა.
თქმულება „არგონავტების შესახებ იმითაც არის საინტერესო რომ იგი ხაზს უსვამს ქალის როლს მედიცინაში, კერძოდ წამალთმკეთებლობაში და მცენარის სამკურნალო დანიშნულებით გამოყენების საქმეში. მცენარეებით მკურნალობაში დიდი როლი ქალს უნდა შეესრულებინა. სხვადასხვა ქვეყნების თქმულებებში ნახსენებია ქალები, როგორც მკურნალები. მაგალითად, ეგვიპტეში „უძლიერესი“ პოლიდამნა, საბერძნეთში-„ოქროსთმიანი“ აგამედა, ჩეხეთში „ბრძენი“ კაზა. ეს ქალები მატრიარქატის ეპოქაზე უფრო გვიან ცხოვროდნენ. ხალხურ ეპოსში ხშირადაა აღნიშნული მათი როლი ადამიანთა მკურნალობის საქმეში. აღსანიშნავია აგრეთვე, რომ ზოგიერთი მცენარის სახელი ქალღმერთის სახელებს უკავშირდება: მაგალითად, არტემიზდა-არტემიზია და სხვა.
სამეცნიერო დარგების განვითარების შედეგად XVI დაისვა მცენარეთა ქიმიური შედგენილობის შესწავლის საკითხი.
XIX საუკუნიდან მოყოლებული სხვადასხვა ნივთიერებები აღმოაჩინეს მცენარეების ქსოვილებში. ქიმიის განვითარებამ შესაძლებელი გახადა ზოგიერთი ნივთიერების აღმოჩენისთვის სპეციალური რეაქციების გამოყენება. მაგალითდად, ფორთიხლის ნაყოფის კედლების აგებულების შესწავლის დროს მისი ქსოვილების სიდან სამი დამუშავების შედეგად ადვილი გასარჩევია, რომ მოწითალო-ნარიჯისფრად იღებება ეთეროვანი ზეთის წვეთები. იოდის საშუალებით მცენარის ქსოვილში შესაძლებელია სახამებლის აღმოჩენა და სხვა.
ქართველ ხალხს სამკურნალოდ გამოყენების მეტად მდიდარი და მრავალსაუკუნებრივი გამოცდილება აქვს, რასაც მრავალი სხვადასხვა წყარო მოწმობს(ძველი ქართული სამედიცინო წყაროები). საინტერესოა ძველი ქართული სამედიცინო წერილობითი ძეგლები: ,უსწორო კარაბადინი”. ეს ძეგლი IX საუკუნეს ეკუთვნის. ასევე XII საუკუნის სამედიცინო ძეგლი ,,წიგნი სააქიმოი”, XV საუკუნის ,,კარაბადინი”.
ძველ საქართველოში ხმარებულ სამკურნალო მცენარეთა სახელების დასადგენად ფასდაუდებელ წყაროს წარმოადგენს სულხან-საბა ორბელიანი ,,სიტყვის კონა”. ასევე, იოანე და თეიმურაზ ბაგრატიონების მიერ შედგენილი ხელნაწერი ლექსიკონები, სადაც მრავალი მცენარის ძველი ქართული და ლათინური სახელწოდებებია მოცემული. იოანე ბაგრატიონი მკურნალი ექიმი და ბუნებისმეტყველი იყო. ცხადია, იგი დაინტერესებული უნდა ყოფილიყო ქართული და სხვა ქვეყნებიდან შემოტანილი სამკურნალო მცენარეებით.
არსებობს აგრეთვე სხვა მკვლევარებისა და მოგზაურების შრომები, რომელიც წარმოდგენას გვიქმნის ძველ საქართველოში სამკურნალოდ გამოყენებული მცენარეების შესახებ. სამკურნალო მცენარეთა შორის მრავალი სხვადასხვა ოჯახის წარმომადგენელია, მაგრამ უფრო მეტად გვხდება პარკოსნების, ქალგისნების, ვარდნაირთა, ტუჩოსნების, შროშანისებრთა, რთულყვავილოვნების, მარცვლოვანების, ჯვაროსნების, ხვართქლისებრთა ბოტანიკური ოჯახების წარმომადგენლები.
როდესაც ადამიანმა ისტორიული განვითარების, თავისი ცხოვრებისა და საქმიანობის პროცესში თანდათანობით დაიწყო მცენარის ემპირიულად გამოყენება სამკურნალო მიზნით, მან, რასაკვირველია არაფერი იცოდა მცენარეში არსებულ იმ ნივთიერებათა შესახებ, რომლებიც ადამიანზე სასურველ ან არასაურველ ზემოქმედებას ახდენდნენ. დღეს, ცნობილია სამკურნალო დანიშნულების მქონე მცენარეული წარმოშობის ნივთიერებები: ნახშირწყლებიდან სახამებელი,რომელიც მცენარეთა სამყაროში ფართოდ გავრცელებულია. იგი ასიმილაციის პროდუქტს წარმოადგენს. მცენარეულ უჯრედებში წარმოდგენილია კონცენტრიულშრიანი ან ექსცენტრიული მარცველების ან მარცვალთა ჯგუფის სახით.
სახამებლის ჭარბად შემცველ მცენარეებთან აღსანიშნავია მარცვლოვანები, რომელთა წარმომადგენლები ძველ ქართულ მედიცინაში გვხდება: ბრინჯი, ქერი, ხორბალი, ფეტვი და სხვა. ყველა ეს მცენარე წარმოადგენს როგორც საკვებად ხმარებულ მცენარეებს, ასევე სამკურნალო მცენარეებსაც. საქართველოში ბრინჯის მოყვანა შესაძლებელია დაბლობ ადგილებში, განსაკუთრებით დასავლეთ საქართველოში. ბრინჯის მარცვლის სამკურნალო გამოყენება უმთავრესად შემკვრელი ხასიათის იყო. ბრინჯი ავადმყოფებს ეძლეოდა ძლიერი სისხლიანი ფაღარათის დროს. ბრინჯის სახამებელი მეტად ნაზია და დღესაც იხმარება სახამებლიანი ნახვევებისათვის, მალამოებში, მოსაყრელად.
ქერისა და ხორბლის გამოყენებას საქართველოში უძველესი ისტორია აქვს. არქეოლოგიური გათხერბი ადასტურებენ, რომ ქერი და ხორბალი, პრეისტორიულ ხანაში ცნობილი იყო. ასევე შორეული ისტორია აქვს ქერისა და ხორბლის გამოყენებას მკურნალობის მიზნით. ქერისა და ხორბლის ფქვილში შეზელილ მალამოებს სხვადასხვა დაავადებების სამკურნალოდ იყენებდნენ.
მარცვლოვანთა წარმომადგენელი მცენარე ვაციწვერა ახლა მედიცინაში არ იხმარება. ძველად კი ეს მარცვლოვანი შედიოდა ისეთი წამლების შემადგენლობაში, რომლებსაც ხმარობდნენ კუჭ-ნაწლავის ძლიერი აშლილობისა და სისხლიანი პირღებინების დროს.
სამკურნალო დანიშნულებით ხმარებული მცენარეული წარმოშობის ნივთიერებებიდან აღსანიშნავია გლუკოზიდები. ისინი მწარე ნივთიერებებს წარმოადგენდნენ. გლუკოზიდების შემცველი მცენარეების შეიცავენ აგრეთვე ენზიმებს, რომელთა დახმარებით ხდება გლუკოზიდების ჰიდროლიზური დაშლა, თუმცა ზოგიერთი გლუკოზიდი შხამიანია. გლუკოზიდების დაჯგუფება მათი შემადგენლობის მიხედვით ხდება. ძირითადად ბოტანიკური ოჯახის მცენარეებს გარკვეული შემადგენლობის გლუკოზიდები ახასიათებს, მაგალითად ჯვაროსანთა ოჯახის მცენარეების შეიცავენ გოგირდის შემცველ გლუკოზიდებს. ძველად სამკურნალოდ ხმარობდნენ აღნიშნული ბოტანიკური ოჯახის შემდეგ წარმომადგენლებს: ბოლოკს, თალგამს, კომბოსტოს, მდოგვს, წიწიმატს, წყლის წიწბატს. გლუკოზიდების შემცველობის მხრივ ამათგან ყველაზე მნიშვნელოვანია მდოგვი. იგი ძველ ქართულ სამედიცინო წყაროებში ქოქის და თარას სახეკწოდებებითაც გვხდება. მდოგვის თესლს ტკივილის დამაყუჩებლად ხმარობდნენ, დღესაც მედიცინაში გამოიყენება მდოგვის ცომი და მდოგვის ეთეროვანი ზეთის ხსნარი სპირტში, როგორც დასაზელი საშუალება. ვარდნაირთა ოჯახისათვის დამახასიათებელია გლუკოზიდი ამიგდალინი, რომელიც ამ ოჯახის მრავალ წარმომადგენლობაში მოიპოვება.
ვარდნაირთა წარმომადგენლებია: ასკილი, ატამი, ბალი, ვაშლი, მარწყვი, მაყვალი, ნუში, კუნელი, ზღმარტლი, ტყემალი, ჭერამი, სირვაშლა. ასკილი განსაკუთრებით მდიდარია C ვიტამინით და იგი C ვიტამინის შემცველ მცენარეთა ჯგუფს ეკუთვნის.
არსებობს მცენარეები, რომლებიც შეიცავენ გულის სამკურნალოდ გამოყენებულ გლუკოზიდებს, უმთავრესად ეს მცენარეები შხამიანია მათში შემადგენელი გლუკოზიდების შხამიანობის გამო, მაგრამ მის მცირე დოზებს იყენებენ გულის დაავადებების დროს.
საქართველოში აგრეთვე გვხდება ისეთი მცენარეები, რომელთა შემადგენლობაში შედის კუჭნაწლავზე მოქმედი გლუკოზიდები: ალოე, სინა-მაქი, რევანდი. ალოე ძველ ქართულ სამედიცინო წყაროებში საბრის სახელწოდებით არის მოხსენიებული. საბრი ტროპიკული და სუბტროპიკული სარტეყლისათვის დამახასიათებელი მცენარეა. ჩვენთან კარგად ხარობს შავი ზღვის სანაპიროზე. ძველად საბრი იხმარებოდა თავის ტკივილის გასაყუჩებლად, ჭრილობების სამკურნალოდ, ფილტვების დაავადების დროს. ასევე ფართოდ გამოიყენებოდა კუჭ-ნაწლავის დავადებების სამკურნალოდ.
ძველ ქართულ სამკურნალო მცენარეულ ნედლეულში გვხდება ისეთი მცენარეები, რომლებიც შეიცავენ ალკალოიდებს. ალკალოიდები მცენარის სხვადასხვა ორგანოებში გვხდება. 700 ზე მეტი ისეთი მცენარეა ცნობილი, რომლებიც შეიცავენ სხვადასხვა ალკალოიდებს. ეს ნივთიერებები ფიზიოლოგიურად ძლიერ მოქმედნი არიან და ფართოდ გამოიყენება მედიცინაში. მათი გემო მწარეა. მათ შემადგენლობაში შედის აზოტი. ფუძე რეაქცია აქვთ, მჟავებთან ურთიერთობის დროს, იძლევიან მარილებს. პირველი ალკალოიდი, რომელიც 150 წლის წინათ გამოყვეს ოპიუმიდან იყო მორფინი. დღეს-დღეისობით მისი რაოდენობა 800-ს აღემატება. მათ შორისაა: ატროპინი, კოკაინი, სტრიქნინი, ქინინი, პლატიფილინი, სალსოლინი, ეფედრინი და სხვა.
ძველ ქართულ მედიცინაში ხმარებულ სამკურნალო მცენარეებს შორის მრავლად მოიპოვება ალკალოიდების შემცველი მცენარეები, რომელსაც ფართოდ იყენებდნენ სხვადასხვა დაავადებების მკურნალობისათვის. ასეთ მცენარეებს მიეკუთვნება: შხამა, ზღვის ყუსტი, ბზა, ბროწეული, თერმისი, კოწახური, ნარგიზი, ფუფალა, ყაყაჩო და სხვა. შხამას აბუტარეტი ეწოდებოდა. გამოიყენებოდა ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებად. გარდა ამისა, იგი ცხვირში შესაყრელ წამლადაც იხმარებოდა, ძლიერი სურდოს დროს, ასევე ისეთ შემთხვევაშიც თუ საჭირო იყო გონებადაკარგული ადამიანის გრძნობაზე მოყვანა. ამ დროს ცხვირში რთული შედგენილობის ფხვნილს აყრიდნენ, რომელშიც შედიოდა შხამიც, ბზაც, სადაფა ბალახი და სხვა.
ნიახური და ოხრახუში ფართოდ იყო გავრცელებული. ისინი უმთავრესად შარდმდენ საშუალებად იყო ცნობილი. გარდა ამისა, ნიახური ძილის მომგვრელი წამლების შემადგენლობაში გვხდება. ოხრახუშს გარდაშრდმდენი თვისებისა, თვალის სამკურნალო თვისებებსაც აწერენ.
ასევე ფართოდ იყებდნენ პიტნას. ეს მცენარე უხსოვარი დროიდან იყო გამოყენებული. მას მრავალმხრივ მოქმედ სამკურნალო მცენარედ თვლიდნენ.
ეთერზეთოვან მცენარეთა შორის აღსანიშნავია კატაბალახა, რომელსაც ვარელიანსაც უწოდებენ. მისგან მიღებული პრეპარატები საგულე საშუალებას წარმოადგენს.
ეთერზეთოვანი მცენარეები იხმარებოდა, როგორც შიგნით მისაღებ წამლებში, გულის, ფილტვების, ღვიძლის, კუჭ-ნაწლავის დაავადების დროს, ისე გარეგან წამლებში, დასაზელად, არომატული აბაზანებისათვის. ეთერზეთოვან მცენარეებს შორს ასევე გამოირჩეოდა ურცი, რომელსაც მრვალმხრივი გამოყენება ჰქონდა. იგი იხმარებოდა, როგორც ამოსახველებელი საშუალება, შედიოდა რთული წამლების შემადგენლობაში, რომლის ორთქლზე ასუნთქებდნენ ავადმყოფებს, ძლიერი ყელის ტკივილის დროს. თირკმელების ტკივილის დროს ხმარობდნენ ურცისგან დამზადებულ ცხელ საფენებს. ეს მცენარე ახლაც იხმარება ამოსახველებლად, არომატული აბაზანებისათვის.
გარდა ამისა, ძველ მედიცინაში იხმარებოდა სხვა ბოტანიკურ ოჯახებში შემავალი ეთერზეთოვანი მცენარეები. მაგალითად აბზინდა, ტარხუნა, დაფნა, ზამბახი, მიხაკი, ნარგიზი, სანდალი, ჯავზი და სხვა.
ასევე ხმარობდნენ ზეთოვან მცენარეთა ზეთებს, თავად მცენარის სხვადასხვა ორგანოებიც გამოყენებული იყო სხვადასხვა დაავადებების სამკურნალოდ. მაგალითად ზეთისხილის ნაყოფი, მარილში მოდუღებული, კბილის ტკივილის დასაყუჩებლად ითვლებოდა.
ზეთის ხილის ფოთლებიან აბაზანას უკეთებდნენ კუჭ-ნაწლავით დაავადებულ ავადმყოფებს. მნიშვნელოვანი ზეთოვანი მცენარეა ტკიპა-ლობიო. იგი ძველ ქართულ სამედიცინო ნაწერებში აბუსალათინის სახელითაც არის მოხსენიებული. მისი თესლიდან დამზადებული ზეთი სასაქმებელ საშუალებად მიიჩნეოდა.
დიდმნიშვნელოვან ზეთოვან მცენარედ ითვლებოდა ქაფურის ხე. მისი ზეთი გამოიყენებოდა ნერვული დაავადების მკურნალობის დროს. ქაფურის ზეთი ასევე იხმარებოდა დამწვრობის საწინააღმდეგოდ.
ძველ ქართულ მედიცინაში, გარდა იმისა, რომ სამკურნალო მცენარეები გამოიყენებოდა წამლად,ზოგიერთი მცენარე სხვა დანიშნულებითაც იხმარებოდა. მაგალითად, სელი, ლეღვი, ლერწამი, ბოლოკი, უზანი, ქერი.
სელი მრავალმხრივ საინტერესო მცენარეა. ზოგიერთ ავადმყოფს სელის ქსოვილისგან დამზადებულ ტანსაცმელს აცმევდნენ. სელის ქსოვილს ასევე იყენებდნენ წამლის ჭურჭლების თავის მოსაკვრელად. სელის ქსოვილის ასველებდნენ წამლებში და საფენად ხმაროდბნენ.
ლეღვის რძეწვენს და თუთის გომიზს ხმარობდნენ დაზიანებული კბილის ამოსაღებად.
საქართველო მდიდარია ბევრი სასარგებლო და სამკურნალო მცენარეებით. ამ მცენარეების გამოყენებას მდიდარი ტრადიცია გააჩნია, რასაც ადასტურებს ქართული ხალხური მედიცინა. საქართველოში სამკურნალოდ გამოყენებულ მცენარეთაგან უმეტესობა საქართველოში იზრდებოდა, თუმცა ზოგიერთი მათგანი სხვა ქვეყნებიდანაც შემოჰქონდათ. ზოგიერთი მცენარე კი ისე შეეთვისა საქართველოს ბუნებრივ პირობებს, რომ გარეულად გაზრდაც მოახერხა.
წყარო:
საქართველოს სამკურნალო მცენარეები და მათი გამოყენება- სვეტლანა ჩაგელიშვილი, მზევინარ გოგორიშვილი.
სამკურნალო მცენარეები -ასლან ინაშვილი.
საქართველოს სამკურნალო მცენარეები : (ძირითადად ძველ საქართველოში სამკურნალოდ გამოყენებული მცენარეები) – ნ. წუწუნავა.