XII საუკუნის პირველი ნახევრის ქართული კედლის მხატვრობის ძეგლებს შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს გელათის მოზაიკას, რომელიც დაცულია მთავრი ტაძრის კონქში და თარიღდება ზუსტად 1125-1130 წლებით.
მოზაიკური მხატვრობა, ქართული ხელოვნების ტრადიციის მიხედვით, საკურთხევლის კონქს ამკობს. ტაძრის დანარჩენი ნაწილი თავდაპირველად მოხატული ყოფილა ფრესკებით, რომელთა დიდი ნაწილი განახლებული ყოფილა სხვადასხვა დროს. ტაძრის დასავლეთ ნარტექსში დარჩენილია ტაძრის აგების დროინდელი ფრესკული მხატვრობა, რომელიც მსოფლიო საეკლესიო კრებებს გამოსახავს.
ფრესკული და მოზაიკური მხატვრობის ერთ ძეგლში თანაარსებობას ბიზანტიურ ხელოვნებაში ანალოგია არ მოეძებნება. კომპოზიციის ცენტრში ოქროს ფონზე წარმოდგენილია ღვთისმშობელი მთელი ტანით, რომელსაც ხელში ჩვილი ჰყავს. მის ორივე მხარეს მოწიწებით პოზაში დგანან მთავარანგელოზნი მიქელი და გაბრიელი. გელათის მოზაიკაში გამოსახული ღვთისმშობლის ფიგურა, ბიზანტიური ძეგლებისაგან (მაგ. ნიკიის, ვენეციის კარდინალ ზენის კაპელისა და წმინდა სოფიის ტაძრის სამხრეთ კარიბჭეში აღმოჩენილ მოზაიკისაგან) განსხვავებით, ოდნავ გადახრილია, რაც მას თავისებურ დინამიკურობას ანიჭებს, რომელიც უცნობია ბიზანტიურ ხელოვნებაში საკურთხევლის აფსიდში მოთავსებული ცენტრალური ფიგურისათვის.
ქართულ, ბიზანტიურისა და აღმოსავლურ-ქრისტიანულ ხელოვნებაში ჩვილედი ღვთისმშობლისა და მის წინაშე მდგომ ანგელოზთა გამოსახულებების შედარებითი ანალიზი საშუალებას გვაძლევს დავადგინოთ, რომ მას საფუძვლად აქვს ღვთისმშობლის “ნიკოპეის” ტიპი, რომელიც მავრიკი კეისრის დროიდან საიმპერატორო სახლის მფარველს წარმოადგენდა. ღვთისმშობლის გამოსახულების “ნიკოპეის” ტიპს რამდენიმე ვარიანტი მოეძებნება, რომელიც ერთიმეორისაგან გაირჩევა ემანუელის ფიგურის დაყენებით და იმით, გამოსახულია, თუ არა მათ წინაშე მდგომ ანგელოზთა ან საიმპერატორო სახლის წარმომადგენელთა ფიგურები. გელათის მოზაიკას ახლო პარალელი მოეძებნება (ატენი, იფრარი და სხვა).
გელათის მოზაიკაში ბიზანტიური ტრადიცია დარღვეულია. ღვთისმშობლის ფიგურა ოდნავ გადახრილია მარჯვნივ. ამის გამო მუქ ლურჯ სამოსლიანი ღვითისმშობლისა და ბრწყინვალე ტანსაცმელში მოცემული ყრმის ფიგურა მხატვრობის ოქროს ფონზე რელიეფურად გამოირჩევა. გელათის მოზაიკამ დაარღვია კონქის კომპოზიციების, საზეიმო მონუმენტური სტილი, რომელიც დამკვირდებული იყო სიცილიისა და ბიზანტიის დედაქალაქის კედლის მხატვრობაში. ჩვილედი ღვთისმშობლის გამოსახულების დინამიკურობა აქცენტირებულია მის წინაშე მდგომ მთავარანგელოზთა-მიქელისა და გაბრიელის დიადი ფუგურების მშვიდი პოზით.
კონქის მხატვრობის კომპოზიციის ცენტრში დინამიკურობის შეტანა წარმოადგნეს სრულიად ახალს, გაბედულ მხატვრულ ხერხს, რომელიც პირველად ამ ეპოქის მონუმენტურ ხელოვნებაში, გელათის მოზაიკის გენიალურმა ოსტატმა შეიტანა. აღნიშნული ხერხი წარმოადგენს ახალს, დავით აღმაშენბლისა და დემეტრე I ეპოქის მონუმენტური ფერწერისათვის დამახასიათებელ მხატვრულ მოვლენას, რომელიც თავისი შემდგომი განვითარება თამარ მეფის დროის მონუმენტურ ფერწერაში ჰპოვა.
მცირეოდენ გრძელი, ოდნავ შესამჩნევი კეხიანი ცხვირი, შედარებით პატარა ბაგენი და ნიკაპთან ოდნავ წაწვეტებული სახე წარმოადგენს ბიზანტიურ ხელოვნებაში დამკვიდრებულ ღვთისმშობლის სახისათვის დამახასიათებელ ნიშნებს, რომლებიც ცნობილია კიპროსის ანგელოთქმნილი პანაგიისა და ნიკიის ტაძრების მოზაიკაში და აგრეთვე წმინდა სოფიის მოზაიკურ მხატვრობაში. მიუხედავად იმისა, რომ აქ დასახელებული ძეგლები სხვადასხვა დროს ეკუთვნიან და სტილის მიხედვით არსებითად განსხვავდებიან, შეუძლებელია არ შევნიშნოთ, რომ მათ საფუძვლად აქვთ ღვთისმშობლის სახის ერთი გაგება, რომელიც შექმნილია აღმოსავლურ-ბერძნულ მხატვრულ წრეში. გელათის მოზაიკაში მოცემული ღვთისმშობლისათვის დამახასიათებელია პირისახის ოვალის წარგძელება, შედარებით დიდი ნიკაპი, თვალების წარგძელებული ჭრილი, ვიწრო ზედა ქუთუთო, თხელი და კეხიანი ცხვირი და პატარა ბაგეთა მრუდე ჭრილი. გელათის მოზაიკის ღვთისმშობლის სახე სოფიის მოზაიკასთან შედარებით უფრო რელიეფურადაა მოდელირებული და მოზაიკის კენჭების წყობაც უფრო მჭიდროა.
გელათის მოზაიკაზე ჩვილი კი არაა გამოსახული, არამედ ყრმა ემანუელი. მისი მაღალი და თავისუფლად მჯდომარე ფიგურის პოზა და საერთოდ მკაცრი გამომეტყველება სავსებით ეთანხმება ემანუელის ტიპის საღვითსმეტყველო დოგმატურ გაგებას.
გელათის მოზაიკის ოსტატმა მიქელ და გაბრიელ მთავარანგელოზთა ტრადიციულ იკონოგრაფიულ გამოსახულებას თავისებურად მეტყველი იერი და შინაარსი მისცა. მთავარანგელოზს მიქელს, როგორც ზეციური მხედრობის წარმომადგენლის მკაცრ სახეს, ღვთის ნების მაუწყებლის გაბრიელ მთავარანგელოზის ცოცხალი და მკაფიოდ მოდელირებული სახე დაუპირსიპირა. ანგელოზთა ძვირფასი სამოსისა და სახეების აფერადების კონტრასტული დაპირისპირება, ერთი მხრივ და მეორე მხრივ, მთავარანგელოზთა ზოგადი აფერადების გამის კომპოზიციის ცენტრთან ოსტატური დაკავშირება, იმ ეპოქის მოზაიკურ მხატვრობაში, არსებითად ახალ მოვლენას წარმოადგენს.
გელათის მოზაიკა მხატვრული თვალსაზრისით წარმოადგენს, მონუმენტური ფერწერის ღრმად გააზრებულსა და სრულყოფილ ნაწარმოებს, რომელიც თავისი საერთო კულტურული დონით XII საუკუნის პირველი ნახევრის კედლის მხატვრობის მოწინავე ნაწარმოებთა დონეზე დგას. მხატვარმა გაიზრა კომპოზიციის ყოველი დეტალი ცალ-ცალკე და შეათანხმა ისინი, როგორც კომპოზიციურად, ასევე ფერწერის თვალსაზრისით იმგვარად, რომ მაყურებლის ყურადღების მთავარი აქცენტი ღვთისმშობლესა და ემანუელს მიაპყრო. გელათის მოზაიკის ოსტატი მონუმენტური ფერწერის დიდ ნოვატორად გვევლინება. მან დაარღვია ბიზანტიური ხელოვნების მხატვრული ტრადიცია და საკურთხევლის აფსიდის მხატვრობის ცენტრალურ კომპოზიციაში დინამიკურობა და სიცოცხლე შეიტანა.
ავტორი: შალვა ამირანაშვილი
1971 წელი