იოანე პეტრიწის ენისა და მაღალმხატვრული სტილის გავლენას განიცდიან მისი თანამედროვე და მომდევნო თაობები: პეტრე გელათელი-იოანე სინელის “სათნოებათა კიბის” ერთ-ერთი მთარგმნელი. ავტორი დავით აღმაშენებლის ისტორიისა, ზოგიერთის მიერ იოანე პეტრიწად მიჩნეული, მისი ენისა და სტილის მსგავსების გამო”. თამარის ეპოქის მიღწევები-ნიკოლოზ გულაბერისძე, არსენ ბულმაისიმიძე, “ისტორიათა და “აზმათა”-ს ავტორი, პოეტი-მეხოტბეები-ჩახრუხაძე და შავთელი. გელათის სკოლის ლიტერატურული სტილისა და იოანე პეტრიწის, როგორც უშუალო წინამორბედის, თუ თანამედროვის, ცოცხალი გავლენა აშკარად ჩანს შოთა რუსთაველის არა მხოლოდ ენაზე, არამედ მის მსოფლმხედველობაზეც, რაც პოემის არა ერთი სტროფიდან ჩანს. შოთა რუსთაველი პეტრიწის ენით ამეტეყველებს თავის გმირებს:
- სასოწარკვეთილი ტარიელი ასე მიმართავს მის საშველად მისულ მეგობარს, ავთანდილს: “სიკვდილი მახსლავს, დამეხსენ, ხანსღა დავყოფ მცირისა, … დამშლიან ჩემნი კავშირნი, შევრთვივარ სულთა სირასა”. ნეოპლატონური არსის სტრუქტურის ეს ტერმინები-კავშრნი და სირა იოანე პეტრიწის მიერაა შემოტანილი და დამკვიდრებული პროკლე დიადოხოსის “ღვთისმეტყველების საფუძვლების” თარგმანსა და კომენტარებში (“განმარტებაში”): ტერმინი კავშირნი სტიქიების, ოთხი ელემენტის აღსანიშნავად იოანე პეტრიწიმ τ შემოიტანა ნაცვლად მანამდელ ქართულ თარგმანებში ამ ცნების შესატყვისად ხმარებული სხვადასხვა ლექსემებისა-წესი, აგებულება, ასო. ამათგან კავშირ ტერმნითან ერთად ასო ტერმინს სინონიმურ წყვილში თავადაც ხშირად იყენებს პროკლე დიადოხოსისა და ნემესიოს ემესელის თხზულებათა თარგმანისას იმისათვის, რომ მოსწავლეს თუ მკითხველს აუხსნას, გაუადვილოს ამ ფილოსოფიური ცნების გააზრება, მაგ. “ასოჲ მსოფლებრივი”, “ოთხნი ესე ასონი”, “ოთხნი, ასოჲ და კავშირი”, “კავშირთა და ასოთა”. იგი ერთი მხრივ ახერხებს ომონიმიის დაძლევას: ნემესიოსის საბუნებისმეტყველო ტექტსში στoιχεῖον, ასო მთელის, სხუელის შემადგენელ ნაწილებს ეწოდება, პროკლეს თეოლოგიაში-ოთხ მსოფლიო სტიქიას, ელემენტ(მიწა, წყალი, ცეცხლი და ჰაერი) აღნიშნავს, იმას, რაც ლათინურად ასო ბგერათა სახელწოდებით- ელ-ემ-ენ-ტე, იქნა გამოხატული, პეტრიწთან კი ოთხი ელემენტის (“ასონი მსოფლებრივნი”) ერთიანობას, კავშირს განასახიერებს. ამიტომ დაარქვა იოანე პეტრიწმა პროკლე დიადოხოსის თეოლოგიურ ტრაქტას: “კავშირნი ღვთისმეტყუელებითნი”. ტერმინი კავშირი გარკვეული თვალსაზრისით ლექსემა “წესის” (რომელიც სომხურიდანაა ნასესხები) სინონიმიცაა, რამდენად ოთხი სტიქიის, ელემენტის გარკვეული წესით შეკავშირებასაც ნიშნავს. ეს კი ამ ფილოსოფიური ცნების პეტრიწისეული ინტერპრეტაცია უნდა იყოს და გულისხმობს ოთხი ელემენტის, პირველსაწყისების კავშირს, რაც ერთ მთლიანობას ქმნის და საფუძვლად უდევს ყოველის რაობას. ეს მთლიანობა, ერთობა თუ დაირღვა და დაიშალა, მაშინ სხეული, მატერიაც(ნივთი) ირღვევა, იშლება და კვდება, ხოლო სული, რომელიც უკვდავია, უერთდება სუფთა რიგს, ჯაჭვს (“სერიას”)-სირას. იოანე პეტრიწი პროკლეს ამ ტერმნისაც ხშირად სინონიმური წყვილით თარგმნის მის მიერვე მოძიებულ ქართულ შესატყვისთან ერთად: “ნათხზი სირაისაჲ” //”ნაქუსი სირასაჲ” (ნათხზი/ნათხზენი ძვ. ქართ.-ნაწნავი, ნაქუსი-ნაქსოვი).
2. შოთა რუსთველს რომ გელათის სკოლა გაუვლია და კარგად იცნობს იოანე პეტრიწის “ღვთისმეტყველების საფუძვლების” სალექციო კურსს, ამას მოწმობს გვარ-სახეობრივი კლასიფიკაციის იოანე პეტრიწისეული ტერმინოლოგიის გამოყენება “ვეფხისტყაონის” ერთ კონტექსტში, სადაც ავტორი საუბრობს სიყვარულზე, მიჯნურობაზე, რომელსაც “ზენათა გვარის” (სახის, რიგის) მომცველ “ტომად”ასახელებს: “ვთქვა მიჯნურობა პირველი და ტომი გგართა ზენათა /…იგია საქმე საზეო, მომცემი აღმაფრენათა.”
ტერმმინი ტომი გვარეობითი ცნების გამოსახატავად, ხოლო გვარი-სახეობითი ცნებისა, იოანე პეტრიწის შემოღებულია. მანამდე, ეფრემ მცირისა და არსენ იყალთოელის მიერ იოანე დამასკელის “დიალექტიკის” თარგმანებში ამ ჰიპონიმურ წყვილს შეესაბამება ტერმინები-ნათესავი და სახე(თანამედროვე ლოგიკურ ტერმინოლოგიაში გამოიყენება გვარი და სახე).
3. ამავე კონტექსტის გაგრძელებაა: “მას ერთსა მიჯნურობასა ჭკვიანნი ვერ მიჰხვდებიან/… / მართ მასვე ჰბაძავენ, თუ ოდეს არ სიძვენ, შორით ბნედებიან”. ტერმინი “ბაძვა” აქ ნეოპლატონური ფილოსოფიის შინაარსითაა დატვირთული: ცნობილია, რომ ნეოპლატონიზმის, კერძოდ, პროკლე დიადოხოსის (რომლის “თეოლოგიის საფუძვლებსაც” ასწავლიდა და განუმარტვადა გელათის აკადემიის მოსწავლეებს იოანე “პლატონური ფილოსოფოსი”) ონტოლოგიურ სტრუქტურაში ყოველი მომდევნო რიგის ანუ “სირას” (სერიის) “მხოლონი” (მონადები) თავის წინა, მაღლა მდგომ რიგებს მსგავსების საფუძველზე ეზიარებიან, მათ ჰბაძავენ.
4. ფორმითაც და შინაარსითაც პეტრიწისეულია “ვეფხისტყაოსანში” უხვად გამოყენებული ტერმინები: უმყოფი, უზადო, ანაგები, დადასება, შენათხზენი და სხვა. საერთოდ “ვეფხისტყაოსანში” დიდი გავლენა იგრძნობა გელათის სკოლაში გამომუშავებული დევირაციული პრიციპებისა, როგორიცაა: მთმო, მოახლე, მოსწრაფე, მონაცვლე, მოკვნესი, მეუნებლე, მესრული, მედინი, (მედინისა ბუნებისა არს კაცი და ჟამი რღუევისა მისისა უცნაურობს”[ II გვ. 222]… რომ აღარაფერი ვთქვათ ნასახელარი ზმნების ულევ ნაკადზე, რომელსაც ფართო გზა გაუხსნა სწორედ იოანე პეტრიწმა და მისმა გელათის სკოლამ. ქვემოთ, იოანე პეტრიწის ენის ანალიზისას, კიდევ არაერთხელ მოვიყვანთ იოანე პეტრიწის გავლენის მაგალითებს შოთა რუსთაველისა და სხვა ქართველი მწერლების ენაზე.
ქართული მწერლობის აღორძინების ხანაში იოანე პეტრიწი დიდი ავტორიტეტით სარგებლობს არა მხოლოდ როგორც “გონებამაღალი და დიდი ღვთისმეტყველი ფილოსოფოსი” არამედ, აგრეთვე როგორც “ზედმიწევნილი ბერძულსა და ქართულსა ენასა ზედა”. [ძვ. საქართ., ტ. I, განყ. III: 14]; პეტრიწის ენას “კეთილხელოვნების” მაღალ ნიმუშად თვლიან და მის სახელს იხენიებენ ეპითეტებით-“ქართულისა ენისა მზე”, “მამზევებელი და მადღევებელი ენისა ჩუენისა”.
სულხან-საბა ორბელიანის იოანე პეტრიწის ფილოსოფიური ენა რთულად, მაგრამ იმავე დროს, “გემოანად და საწადელად” მიაჩნია. მისი “სიტყვის კონის” ერთ-ერთი ძირითადი მასაზრდოებელი წყარო არის სწორედ იოანე პეტრიწის “კავშირნი ღვითისმეტყველებითნი”.
XVII-XVIII საუკუნეებში მწერლობასთან ერთად აღორძინდა ფილოსოფიური აზროვნება და ლიტერატურაც. ამ ხნის მოღვაწეებს, რომელნიც ფილოსოფიას ძირითადად იოანე პეტრიწის თარგმანებით ეცნობოდნენ, შეუმჩენეველი არ დარჩენიათ მის მიერ გამომუშავებული ფილოსოფიური ენის ღირსებები და ტერმინოლოგიური სიმდიდრე. იოანე პეტრიწის ენა “კეთლხელოვნების” მაღალ ნიმუშად იქნა აღიარებული და რიტორიკული და ფილოსოფიური ჟანრის თხზულებებისათვის მისი მიბაძვა უპირველეს ამოცანად იქცა. იოანე პეტრიწის თაყვანისმცემლები-ხელნაწერთა გადამწერები, ფილოსოფიურ თხზულებათა მთარგმნელები, ანტონ კათალიკოსი და მისი მიმდევრები- ცდილობენ მისი ენით წერას, მაგრამ ამას ვერ ახერხებენ, რადგანაც შვიდი ასწლეულის მანძილზე ქართულმა ენამ განვითარების საკმაოდ დიდი გზა განვლო, იგი საგრძნობლად დასცილდა პეტრიწის ხანის სამწერლობო ენას. ამიტომ XVIII ს-ში XII საუკუნის მწერლის ენისაკენ მიბრუნებამ შემოქმედებითი მიდგომის გარეშე ბევრი შეუსაბამობა გამოიწვია. ანტონმა და მისმა მიმდევრებმა იოანე პეტრიწის ენის გარეგნული ბრწყინვალების მექანიკური მიბაძვით შეიმუშავეს ფსევდოარქაული, გაუგებარი ფორმებით დამძიმებული და გადატვირთული ენა. იგი ცხადია, ვერ შეედრება იოანე პეტრიწის უდიდესი გამომსახველობითი ძალის მქონე ენას, რომელიც არ შეიცავს თავისი დროისათვის შეუსაბამო და ქართული ენის სტრუქტურისათვის მიუღებელ ფორმებს. აღნიშნავენ, რომ სწორედ იოანე პეტრიწის გავლენით “ანტონ პირველმა მაღალი სტილისთვის დააკანონა ძველი ქართულის თავისებური სუროგატი,-ენა ღვარჭნილი, რთულ წინადადებათა მოტრფიალემ მიმღეობით მდიდარი, ზმნებით ღარიბი, გასაგებად ძნელი”[ჩიქობავა 1950:021]. მართლაც იმ მოსაზრების გავრცელებას, რომ იოანე პეტრიწის ენა არაჩვეულებრივად ხელოვნურია, დასაბამი ნაწილობრივ სწორედ ანტონ პირველისა და მისი მიმდევრების მექანიკურმა მიმბაძველობამ მისცა. ამ აზრის გავრცელბას ხელი შეუწყვეს აგრეთვე პეტრიწის უფრო ადრინდელმა მიმდევრებმაც-ე.წ. “პეტრიწონული სკოლის”- “ულტრაელინოფილური” მიმართულების წარმომადგენლებმა, რომლებმაც უკიდურესობამდე მიიყვანეს იოანე პეტრიწის მიერ გამომუშავებული ზუსტი, ლაკონური და დახვეწილი მეცნიერული ენა.
გავრცელებულმა შეხედულებამ, რომ თითქოს იოანე პეტრიწმა შექმნა ისეთი სალიტერატურო ენა, რომელიც ქართული სალიტერატურო ენის ნორმებს სცილდება, რომ იოანე პეტრიწის ენა ხელოვნური, განყენებული, რთული და გაუგებარია, გადატვირთულია ხელოვნური ფორმებით და ამის გამო ძნელად გასაგებია და ბუნდოვანი, სამეცნიერო ლიტერატურაშიც მოიკიდა ფეხი[გოცირიძე 1961: 152-153]. იოანე პეტრიწის შრომების გამოცემოსათვის დართულ გამოკვლევაში სიმონ ყაუხჩიშვილმა უჩვენა, რომ “იოანე პეტრიწის ენა ხელოვნური კი არაა, არამედ მაშინდელი ქართული ენის ნორმებზეა აგებული”[ყაუხჩიშვილი სიმ. 1940:211]. მიუხედავად ამისა, სამწუხაროდ, იოანე პეტრიწის ენის მონაცემები, როგორც “მძიმე და ხელოვნური ენისა” უგულებელყოფილი იყო ქართული ენის ისტორიის სხვადასხვა საკითხის კვლევისას, ხოლო მის მიერ დამუშავებულ ტერმინოლოგიას თანამედროვე მეცნიერულ ტერმინოლოგიის შემუშავებისას სათანადო ყურადღება არ ექცეოდა. და ეს მაშინ, როდესაც ქართული სალიტერატურო ენის ისტორიის ყველაზე მნიშვნელოვანი პერიოდის, XI-XII საუკუნეების-ძველიდან ახალ სალიტერატურო ენაზე გარდამავალი პერიოდის -კვლევისას იოანე პეტრიწის ენის მონაცემებს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს: ამ დროის მწერალთა შორის ყველაზე მეტად სწორედ მის ენაში გამოვლინდა ახალი ქართული ენის ელემენტების (როგორც ფონეტიკის, ისე მორფოლოგიისა და სინტაქსის სფეროში) ერთობლივი მომძლავრება. სწორედ პეტრიწის ენაა შესანიშნავი და ნათელი მაგალითი იმ დიდი ჭიდილისა და ცვლილებებისა, იმ დიდი ძვრებისა ძველსა და ახალი ენობრივი ფორმებსა და მოვლენებს შორის, რომელბსაც ადგილი ჰქონდა ამ დროის სალიტერატურო, სამწიგნობრო სპეციალურ ენაში.
პეტრიწონისა და გელათის ემბლემების გრაფიკული ვერსია.
ავტორი: დამანა მელიქიშვილი
[იოანე პეტრიწის ენა და სტილი]