კავკასიაში ხმელეთის პირველი ორგანიზმები, უძველესი მცენარეები, ქვანახშირის პერიოდიდან (დაახლ. 300 მლნ წ.) არის ცნობილი. აქედან 2-3 ათეული მილიონი წლის შემდეგ დედამიწის ყველა ხმელეთი ერთ მეგაკონტინენტად – პანგეად (საყოველთაო ხმელეთი) გაერთიანდა, ერთი საერთო ოკეანით – პანთალასათი (ბერნ. ,,საყოველთაო წყალი“). სად იყო ამ დროს კავკასია რთული სათქმელია. ცარცულ პერიოდში (დაახლ. 100 მლნ წ.) დედამიწის მაგმის ზედაპირზე შექმნილი ენდოგენური ძალები პანგეას ორ ზეკონტინენტად ყოფს, ჩრდილოეთით ლავრაზიად, სამხრეთით – გონდვანად. მათ შორის ტეთისია (ოკეანეთა დედა). ოკეანის დაახლოებით შუა მონაკვეთში პატარა კუნძულების წყებაა ამომართული. ერთ-ერთი მათგანი მომავალი კავკასიონია. დაალოებით 130 მილიონი წლის წინათ მასზე ნაკვალევთა მწკრივი გიგანტურმა რეპტილიებმა – დინოზავრებმა დატოვეს. ცარცულის მიწურულისათვის (დაახლ. 65 მლნ წ.) დედამიწის იგივე, შიდა ძალები ამჟამად ლავრაზიასა და გონდვანას ანაწილებენ შემადგენელ ხმელეთებად. კაინოზოურ ერაში (65 მლნ წ. – დღემდე) დედამიწა თანამედროვეს ემსგავსება. ტეთისი ქრება და მის ადგილას პატარა, მაგრამ მასშტაბით ვეებერთელა სარმატის ზღვა რჩება. ამ ზღვაში კუნძულად ამომართული კავკასიონი უკვე საკმაოდ დიდია, ფართობითაც და სიმაღლითაც. გეოქრონოლოგიური ჟამთაღრიცხვით ეს იყო მიოცენის მეორე ნახევარში (დაახლ. 15-10 მლნ წწ.) რამდენადმე ადრე, დედამიწის ქერქში განვითარებული მორიგი კატაკლიზმებით (არაბეთის ნახევარკუნძული მოსწყდა აფრიკას და დასავლეთ აზიას შეეჯახა), კავკასიონი კიდევ უფრო გაიზარდა, დანაოჭდა და ფრიად დაუახლოვდა მის სამხრეთით მდებარე კუნძულებს (მათ შორის გონდვანური წარმოშობის მცირე კავკასიონსაც)სარმატის ზღვამ კიდევ უფრო მეტად განიცადა რეგრესია და დატოვა თავისი დერივატები (ნაშთები) – ხმელთაშუა, შავი და კასპიის ზღვები. ამ დროს (10-7 მლნ წ. ) კავკასია მცირე აზიას და ნაწილობრივ წინა აზიას (უშუალოდ ირანს) შეუერთდა და მის ნახევარკუნძულად გადაიქცა. მორიგი მძაფრი მიწისძვრები (პლიოცენის მეორე ნახევარი, 4-3 მლნ წ.) კავკასიის ნახევარკუნძულს ჩრდილოეთის დიდ მიწებთან აერთიანებს. ასე მოხდა ორ ზღვას შორის კავაკსიის ფორმირება.
კავკასიის ყელს უდიდესი მისია ერგო წილად – ურალის მასივთან ერთად, მან ევროპა აზიასთან დააკავშირა. კავკასია მეზობელ რეგიონებს შორის ყველაზე პატარაა ფართობით. როგორც კი ევროპასა და აზიას შორის ბუნებრივ ხიდად გაიდო, აქ იწყება ორგანიზმთა ფართო და ინტენსიური ექსპანსია. წარმოშობით ისინი სრულიად განსხვავებულები არიან. ეს ორგანიზმები რეგიონის რელიეფისა და კლიმატის მიხედვით კავკასიაში იჭრებიან და სახლდებიან. ესენია: ირანული (წინა აზია), თურანული (შუა აზია), სკვითური (რუსეთის სტეპები), ბორეალური (ევროპულ-ციმბირული), ხმეთაშუაზღვიურ (მეტწილად მცირე აზიიდან).
როგორც ითქვა, ვიწრო არეალში მოიაზრება ისეთი გეოგრაფიული სივრცე, სადაც ადრინდელი კლიმატურ-გეოგრაფიული გარემო შენარჩუნდა გარკვეულ რეგიონებში. სამხრეთ კავკასიის მასშტაბით ცნობილი არის ორი ასეთი რეგიონი – კოლხეთი და თალიში. ეს უკანასკნელები თავიანთი განსაკუთრებული გეოგრაფიული გარემოს გამო, სახელდობრ, მთების კომბინაცია შავ და კასპიის ზღვებთან ქმნის სპეციფიკურ ადგილს, რომლის გამოც აქ შენარჩუნებულია დაახლოებით ისეთი კლიმატური პირობები, როგორებიც 15-20 მილიონი წლის წინათ იყო გაბატონებული ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში. მაგრამ, 7-2 მილიონი (პლიოცენი) წლის ფარგლებში დაიწყო აცივების მკვეთრი ტენდენცია, რომელიც უკანასკნელი 1 მილიონი წლის (პლეისტოცენი) განმავლობაში დასრულდა ოთხჯერადი გამყინვარებით – რისი, მინდელი, ვიურმი, გიუნცი. 25 000 წლის წინათ გიუნცის გამყინვარების პიკი იყო, რომელმაც მთლიანად შეცვალა ცოცხალ ორგანიზმთა არეალი დედამიწაზე. სითბოს მოყვარულებს უდიდესი პრობლემა შეუქმნა – ან ამოწყვიტა, ანდა მცირე არეალებში (კოლხეთის და ჰირკანის მსგავსად) შესაძლებელი გახდა მათი გადარჩენა. რეფუგიუმებია შავ ზღვასთან კოლხეთის და კასპიის ზღვასთან ჰირკანის რეფუგიუმები. ეს უკანასკენლი მოიცავს კასპიის ზღვის სანაპიროს, აზერბაიჯანის თალიშის 5%-ს, დანარჩენი 95% წარმოდგენილია ირანში.
კოლხეთის რეფუგიუმს სამკუთხედის ფორმა აქვს, რომლის ფუძე ნაწილები ჩრდილოეთით, რუსეთის შავი ზღვისპირა რაიონშია (ქალაქი სოჭი) მოქცული. სამკუთხედის ყველაზე ვრცელი ფართობი საქართველოშია და შემდგომში ვრცელდება თურქეთის ტერიტორიაზე, სადაც სამკუთხედის სამხრეთი წერტილია – ქალაქი ტრაპზონი. სამკუთხედის წვერო ნაწილი ებჯინება ქალაქ ზესტაფონს ან სურამის უღელტეხილს.
ტოპოგრაფიულად დასახელებული რეფუგიუმი მდებარეობს აღმოსავლეთით სურამის უღელტეხილმდე, ხოლო სამხრეთით წარმოდგენილია თურქეთის, კერძოდ, ლაზისტანის ზღვისპირეთსა და პონტოს მთების ზღვისკენ მიმართული კალთებით. დასავლეთით ამ სამკუთხედს ესაზღვრება შავი ზღვის აღმოსავლეთი ნაწილი. რეგიონი ცნობილია, როგორც ჰოლარქტიკის პოტოევქსინური პროვინციის უმეტესი ნაწილი, ვინაიდან გარკვეული ფრაგმენტი ამ პროვინციისა იჭრება ევროპული თურქეთისა და ბულგარეთის ნაწილში.
სამკუთხედს ქმნის სწორად ოროგრაფიული ერთეულები – ჩრდილოეთით დიდი კავკასიონის სამხრეთი კალთებითაა წარმოდგენილი; სამხრეთით მცირე კავკასიონით და მისი განშტოებებით არსიანისა და ერუშეთის ქედების სახით, რომლებიც დასავლეთ საქართველოდან იჭრებიან თურქეთში და მათ დამოუკიდებელ გაგრძელებას წარმოადგენს. ზესტაფონის მიმართულებით ამ სამკუთხედს კეტავს ლიხის ანუ სურამის სუბმერიდინაული ქედი. ამგვარად, ამ მთების გარემოცვაში წარმოდგენილია კოლხეთის რეგიონი, რომელიც არავითარ შემთხვევაში არ უნდა იყოს გაგებული, როგორც კოლხეთის დაბლობი – მასთან ერთად რეგიონში შედის კოლხეთის მთისწინები და მისი მთიანეთი ალპური სარტყლების ჩათვლით. შავი ზღვა წლის განმავლობაში გაუყინავია ამიტომ ეს დიდი აუზი ზაფხულში თბება და ინარჩუნებს რა სითბოს, ზამთრის განმავლობაში გასცემს ნალექებს. ზომიერი სარტყლისათვის დიდი სიუხვით გამოირჩევა და შესატყვისად, მუდმივად ატენიანებს და სითბოს უნარჩუნებს კოლხეთის რეგიონს მთელი წლის განმავლობაში გარდა იანვარ-თებერვალის ცივი თვეებისა.
განედურად კოლხეთი წარმოდგენილია 40-45 გრადუსების ჩათვლით ჩრდილეთით. კოლხეთის კლიმატური პირობები ექსტრაორდინალურია ზომიერი სარტყლის განედებისათვის და ამ უჩვეულობას განაპირობებს სწორედ გაუყინავი ზღვის თავისებურებები. ამ თავისებურებების გამო კოლხეთში იქმნება თავისებური კლიმატი. ტემპერატურული მაჩვენებლები საშუალოდ 250C ფარგლებშია, მაქსიმუმი 300C გრადუსი. მაგრამ ყველაზე არსებითი მაინც, კოლხური ბიოტის შენარჩუნებისა არის ზამთრის ტემპერატურა, რომელიც ყველაზე ცივ თვეში საშუალოდ ცვალებადობს -2 დან + 2 გრადუსამდე, რაც სუბტროპიკების ზედა სარტყლისათვის ჩვეულებრივ იზოთერმული მაჩვენებელია. მაგრმა კიდევ უფრო არსებითია ყოველ 10-15 წელიწადში ერთხელ ცივი ციკლონების შემჭრის შედეგად ტემპერატურის ვარდნა, შეიძლება – 20 გრადუსამდეც კი დაეცეს, რაც ადგილობრივი მეტეოსადგურებით 100 წელიწადში 3-ჯერ მაინც არის დაფიქსირებული. ეს თავისებურება დიდ დისონანს ქმნის იმ დადებით თერმულ პირობებთან რაც კოლხეთისათვის არის დამახასიათებელი. თუ არა ზამთრის მსგავსი კლიმატური ფლუქტუაცია კოლხეთში აზონალურად 40 გრადუსის ზემოთ შეიქმნებოდა ნოტიო სუბტროპიკების რეფუგიუმი. მაგრამ, კოლხეთის ფრიად თავისებური ტოპოგრაფიაც კი ვერ იცავს რეგიონის თერმოფილურ და ჰიგროფილურ ორგანიზმებს ზამთრის უარყოფითი ტემპერატურის დესტრუქციული ზემოქმედებისაგან.
კოლხეთის რეგიონი ის გარემოა, რომელმაც ზემოთ თქმული ფიზიკურ-გეოგრაფიული ვითარების გამო გადაარჩინა და შეინარჩუნა კაინოზოური ერის მეორე ნახევრის, კერძოდ, უკანასკნელი 15-20 მილიონი წლიდან მოყოლებული ის თერმოფილური და ჰიგროფილური მცენარეთა კომპლექსი, რომელიც აღნიშნულ გეოლოგიური პერიოდისათვის დამახასიათებელი იყო ზომიერი კლიმატის ევრაზიისა და ჩრდილოეთ ამერიკისათვის. დაახლოებით, 20 მილიონი წლიდან გლობალური აცივება სულ უფრო შესაჩნევი ხდება, რაც ფრიად გაძლიერდა 5 მილიონი წლის ფარგლებში, ხოლო უკანასკნელი 1 მილიონი წლის განმავლობაში ოთხჯერადმა გამყინვარებამ საბოლოოდ დაუსვა წერტილი აღნიშნული ეკოლოგიური მოთხოვნილების მცენარეულობას და მათ გარემოში არსებულ ასეთივე ცხოველთა სამყაროს. გამყინვარებამ ვეებერთელა მასშტაბით საბოლოოდ გაანადგურა თერმოჰიგროფილები. ეს უკანასკნელი შეცვალა სიცივის მოყვარულმა ორგანიზმებმა. მეტადრე ეს ითქმის აღმოსავლეთ ევროპაზე, რომელსაც ნაკლებად წვდება ატლანტის ოკეანის ნალექები. ამ ორგანიზმთა ნაშთი სახეობირვი და გვარები გადარჩებოდა მხოლოდ ზღვისპირა რეფუგიუმებში და ისიც ღრმა ხეობების წყალობით. როგორც არაერთხელ აღვნიშნეთ ერთ-ერთი ასეთი რეფუგიუმი აღმოჩნდა კოლხეთი. აქ დიდი კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე და განსაკუთრებით, მცირე კავკასიონზე შემორჩა მთელი კომპლექსი ზომიერად თერმოფილი და ჰიგროფილი მცენარეებისა. ასეთები კოლხეთში ქმნიან ქვეტყეს, ვინაიდან ჭარბი ნალექები ზამთრის თოვლის საბურველში ახვევს მათ და ცივი არებისაგან დაცულები არიან.
კოლხეთის ქვეტყის ფლორას გლობალური მნიაშნველობა აქვს. მან რამდენადმე გაღარიბებული ფლორით, მაგრამ მაინც შეინარჩუნა არაერთი წარმომადგენელი ე.წ. მესამეული ფლორისა. ასეთები არიან როგორც მარადმწვანე, ისე ფოთოლმცვივანი ქვეტყის წარმომადგენლები. მარადმწვანეებიდან აღსანიშნავია შქერის სამი სახეობა – Rhododendron luteum, Rh. smirnovii, Rh. ungernii. მარადმწვანეებიდან ასევე აღსანიშნავია წყავი და მაჯაღვერის რამდენიმე სახეობა, ცხადია, ბზა –Buxus colchicus, რიგ ადგილებში ქმნის გაუვალ რაყებს, განსაკუთრებით კირქვიან სუბსტრატზე.
ფოთოლმცვენი რელიქტებიდან როდოდენდრონის ერთი სახეობა, ასევე მეგრული არყი – Betula megrelica, მედვედევის არყი – Betula medwedewii, პონტური მუხა –Quercus ponticum, ეპიგეა. ყველა ეს იშვიათობა გაცილებით კოპლექსურად წარმოდგენილია კოლხეთის თურქეთის ნაწილში, სადაც ჰიბრიდიზაცია ორ როდოდენდროსნ შორის უფრო ინტესიურია, ვიდრე ეს დიდი კავკასიონის კირქვიანებში ხდება.
ზეტყეში ჩვეულებრივ გაბატონებულია წიფელი, წაბლი, ან მათი ერთობლიობა, ანდა შედიან შერეულ და წმინდა წიწვოვან ტყეებშიაც ზ.დ. 2000მ სწორედ თოვლის საბურველის წყალობით.
თალიშის რეფგიუმი
სამხრეთ კავკასიის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში აზერბაიჯანის თალიშის ტერიტორიაზე წარმოდგენილია თალიშის ბუნებრივ-ისტორიული რეგიონი, რომელიც მიეკუთვნება ჰირკანის რეფუგიუმს და ამ რეფუგიუმის 5%-ს შეადგენს კავკსასიის ფარგლებში. დანარჩენი ირანის ტერიტორიაზეა. მიუხედვად ნათქვამისა, აზერბაიჯანის თალიშში ანუ ლენქორანის მიდამოებში უკლებლივ არის შენარჩუნებული ჰიკრანის ეკოსისტემა, თუმცა რამდენადმე გაღარიბებული ვარიანტით. თალიში სამხრეთ კავკასიაში წარმაოდგენს თალიშის მთების ფრაგმენტს, რომლის დიდი ნაწილი ირანში გადადის.
ნალექები მეტწილად კასპიის ზღვის სამხრეთი მონაკვეთის და თალიშის ელბურსის მთების კომბინაციით წარმოიქმნება. შესატყვისად, არსებული ტოპოგრაფია განაპირობებს ნალექების სიუხვეს განსხვავებით ირგვლივ შემოჯარული უდაბნოებისაგან. ეს ნალექი საშუალოდ 1000 მმ-ია, მაშასადამე, კოლხეთის თითქმის ნახევარი. მაგრამ, ვინაიდან გეოლოგიურ წარსულში მას კავშირი ჰქონდა სამხრეთ აზიის ტროპიკებთან, შესაბამისად, იგი მარაგდებოდა ორიენტალური ფლორა-ფაუნით. შემდეგში კლიმატის აციებით და ერთდროულად არიდიზაციით მოხდა კასპიისპირეთისა და სამხრეთ აზიის ერთ დროს ერთობლივი ბიოტის გაწყვეტა უდაბნოებით. ამგვარად, ჰირკანმა კოლხეთისაგან განსხვავებით შეინარჩუნა უფრო მეტი ტროპიკულ-სუბტროპიკული ელემენტები – ყვავილოვანი მცენარეები – გლედიჩია და ალბიზია. ცხოველთა სამყაროდან მნიშვნელოვანია ტროპიკულ-სუბტროპიკული წარმოშობის – თურანული ვეფხვი – Panthera tigris virgata, რომელიც ადამიანმა გადააშენა, მაჩვზღარბა, უხერხემლოებიდან – პეპელა ბრამეა.
რაც შეეხება მესამეული წარმოშობის ფოთოლმცვივან მერქნიან მცენარეულობას, აქ ყველაზე აღსანიშნავი არის ზეტყე და მათში ის ფრაგმენტები, სადაც გაბატონებულია რკინის ხე – Parrotia persica. ეს ხე მიეკუთვნება განსაკუთრებულ ოჯახს, რომელის გვარები ძირითადად ტროპიკულ-სუბტროპიკულ აზიაში შემორჩა. აღნიშნულის შემდეგ დომინანტი ან სუბდომინატი არის წაბლისფოთოლა მუხა – Quercus castaneifolia, ნეკერჩხალი, Acer velutina, რომელიც ლაგოდეხში შემოდის. მსგავს ეკოსისტემაში გლედიჩია და ალბიზიას მეორე იარუსის ტყის ფუნქცია აქვს და ისიც არა მასშტაბურად. უფრო ტენიან ადგილებში, მდინარეთა ჭალებისაკენ ტყეები ძირითადად იქმნება მურყნის ორ სახეობით და ლაფანით.
ამგვარად, ჰირკანის რეფუგიუმი განსაკუთრებულია თავისი მესამეული პერიოდის რელიქტებით, გამდიდრებული ტროპიკულ-სუბტროპიკული ელემენტებით, რომლებიც ქმნიან პირველი-მეორე იარუსის ტყეებს. ეს კომპლექსი კოლხეთმა დაკარგა გამყინვარების გამო, რომელიც ასცდა ჰირკანს.
ჰირკანში, კოლხეთისაგან განსხვავებით ფრიად გაღარიბებულია ქვეტყე, ვინაიდან იგი მოკლებულია ტენის შესაბამის რაოდენობას. ამიტომ, არ გააჩნია ღვიის გარდა არცერთი წიწვოვანი. მაგრამ 1600 მეტრიდან 2000 მეტრის ზემოთ ვიწრო ზოლს ქმნიან წიფლნარის ტყე. საერთო კოლხეთთან არის მხოლოდ წყავი, ძალიან იშვიათად ქვეტყის სახით. არ აქვს არცერთი Rhododendron-ი. ამგვარად, ფიზიონომია კოლხეთისა და ჰირკანისა ფრიად განსხვავებულია. ქვეტყეში ძალიან ფართოდ არის წარმოდგენილი ბზა – buxus hyrcana-ს სახით.
კოლხეთისა და ჰირკანის ფრაგმენტების ნაწილს შორის საერთო სახეობებია – წიფლის ტყეები, კოლხური ბზა და ჰირკანული ბზა. საერთო სახეობიდან ამ ორ დააწყვეტილ რეგიონში უნდა აღინიშნოს მაღალი მოცვი, ზოგიერთი მარადმწვანე ბუჩქი, მაგალითად თაგვისარა. საერთო სახეობებიდან გარდა ბზისა უნდა დავასახელოთ კოლხური ლეღვი და ჰირკანული ლეღვი. როგორც ხედავთ დასახელებული ელემენტები მიუთითებს ორი რეფუგიუმის გენეტიკურ ერთობაზე. ჰირკანის ზეტყის, პირველი იარუსის ტყის შემქმნელი კომპონენტებია: ხერკინა, ადგილობრივი ნეკერჩხალი, ადგილობრივი მუხა და მით უმეტეს პანტროპიკული სახეობები როგორებიცაა ბუნებრივად მოზარდი, აკაციები და გლედიჩიები. 1950 წლამდე ჰირკანში ბუნებრივად ცხოვრობდა თურანული ვეფხვი, მაჩვზღარბა.
კოლხეთი მსგავს ტროპიკულ ელემენტებს მოკლებულია. თუმცა მისი კომპლექსი შედგება რამდენადმე განსხვავებული ზეტყის ელემენტებისაგან. ორივე რეფუგიუმში ზეტყეს ქმნიან ფოთოლმცვივანი მცენარეები, მაგრმა ჰირკანში კოლხეთისგან განსხვავებით წიწვოვნები (ნაძვი, სოჭი, ფიჭვი) არ გვხვდება. მიზეზია ის რომ ჰირკანს გამყინვარება არ განუცდია კოლხეთისაგან განსხვავებით. ამიტომ დასახელებული წიწვოვნები წმინდა ბორეალური ანუ ჩრდილოეთის ტიპური ხემცენარეებია.
ავტორი: არნოლდ გეგეჭკორი
2008 წელი